ΕΠΙΤΥΜΒΙΟ ΑΝΑΓΛΥΦΟ ΜΕ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΑΛΟΓΟΥ ΚΑΙ ΙΠΠΟΚΟΜΟΥ
Υλικό: μάρμαρο Έτος δημιουργίας: αρχές 3ου αιώνα π.Χ. Τόπος διατήρησης: Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα Διαστάσεις: 2 μ. Ύψος ? 1,90 μ. Πλάτος
Σύντομο ιστορικό:
Το ανάγλυφο ανακαλύφθηκε στον Σταθμό Λαρίσης στην Αθήνα το 1948. Πιθανώς περιελάμβανε ακόμη ένα τμήμα που δεν ανευρέθηκε. Είχε παραστάδες* δεξιά και αριστερά και επίστεψη*. Παρουσιαζόταν έτσι η όψη ενός επιτύμβιου ναΐσκου. Ο ιπποκόμος* έχει όψη Αφρικανού, καθώς οι Έλληνες ταξίδευαν συχνά, αλλά είχαν και δούλους Αφρικανούς. Παραστάσεις μαύρων ή Αράβων συναντούμε ήδη από τον 4ο π.Χ. αιώνα σε αγγεία.
Παρουσίαση του έργου:
Το έργο ήταν μνημειακών διαστάσεων. Τα δύο μεγάλα κομμάτια από μάρμαρο που σώζονται είναι τμήμα του όλου έργου, το οποίο μπορεί να είχε ένα ή περισσότερα τμήματα ακόμη στα αριστερά του υπάρχοντος. Το έργο είναι γνωστό και ως «Ο Αιθίοπας», γιατί παρουσιάζει δεξιά έναν Αιθίοπα ιπποκόμο που προσπαθεί να τιθασεύσει ένα αγριεμένο άλογο. Το άλογο –ένας περήφανος αρσενικός κέλης*– έχει σηκώσει το αριστερό μπροστινό πόδι του σε μια ανυπόμονη κίνηση, πριν το χτυπήσει με δύναμη κάτω. Συγχρόνως τραβά προς τα πίσω τον λαιμό του και στρέφει με μια μικρή κίνηση το κεφάλι του, καθώς απειλείται από τον ιπποκόμο. Η έντασή του φαίνεται από το μισάνοιχτο στόμα, από την κίνηση του κεφαλιού του προς τα δεξιά, από τη χαρακτηριστική στάση του σώματός του με τα τρία πόδια του στηλωμένα στο έδαφος. Το δεξί μπροστινό πόδι του, ολόγλυφα σκαλισμένο, είναι σε έναν έντονα διαγώνιο άξονα. Ο γλύπτης, για να δημιουργήσει την αίσθηση της κίνησης, διασταυρώνει αυτόν τον διαγώνιο άξονα με τον αντίθετο διαγώνιο άξονα του σώματος του ιπποκόμου. Έχει τοποθετήσει στην άκρη και σε πολύ λίγο χώρο τον ιπποκόμο μπροστά από το άλογο, και σ’ αυτόν τον στενό χώρο συμβαίνει όλη η δράση του έργου.
Το υψωμένο χέρι του Αιθίοπα κρατά το μαστίγιο απειλητικά. Η ουρά του μαστιγίου ήταν ζωγραφισμένη, όπως χρωματισμένο θεωρείται ότι ήταν και όλο το έργο. Το δέρμα του πάνθηρα, το οποίο ήταν ριγμένο πάνω στο άλογο, ήταν πιθανώς βαμμένο με κίτρινο χρώμα και μαύρες κηλίδες, ενώ το άλογο ήταν βαμμένο με καφέ χρώμα.
Στο φόντο διακρίνεται ζωγραφισμένο ένα μακεδονικό κράνος, το οποίο αποτελούσε πιθανώς μέρος της εξάρτυσης του πολεμιστή-ιππέα του αλόγου, μιας ζωγραφισμένης ανθρώπινης φιγούρας, που δεν έχει διασωθεί.
Το άλογο και ο ιπποκόμος έχουν σμιλευτεί ρεαλιστικότατα και με απαράμιλλη τέχνη από έναν άγνωστο σ’ εμάς αλλά πολύ μεγάλο γλύπτη. Διακρίνονται καθαρά οι μύες και οι φλέβες του αλόγου κάτω από ένα δέρμα που μοιάζει διάφανο και ιδρωμένο.
Η ουρά του αλόγου δεν έχει διασωθεί ολόκληρη, αφού ένα τμήμα του έργου λείπει. Το τμήμα αυτό πιθανώς να περιελάμβανε το ουσιαστικότερο μέρος της σύνθεσης, δηλαδή τον ιδιοκτήτη του αλόγου που είχε πεθάνει και του έφτιαξαν αυτό το μνημείο. Ο ιδιοκτήτης του αλόγου θα ήταν οπωσδήποτε αριστοκράτης και πολύ ευκατάστατος, δεδομένου ότι μόνο οι πλούσιοι μπορούσαν να έχουν άλογα ιπποδρομίου ή πολεμικά-στρατιωτικά άλογα.
Ο ιπποκόμος φοράει κοντό χιτώνα (χιτώνιο) και ενδρομίδες, δηλαδή ψηλά υποδήματα, ένα είδος σημερινής μπότας, που ήταν εφαρμοστά στην κνήμη και έδεναν με λουριά. Οι υπόλοιπες λεπτομέρειες (λουριά κτλ.) θα πρέπει να ήταν ζωγραφισμένες. Ο ιπποκόμος έχει χαρακτηριστικά μαύρου, με παχιά χείλη, κατσαρά κοντά μαλλιά κτλ. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι ιπποκόμοι ήταν πολλές φορές και οι ιππείς του αλόγου, όταν για παράδειγμα συμμετείχαν σε αγώνες, για να φέρουν τη νίκη στον ιδιοκτήτη του αλόγου.
Το δέρμα του πάνθηρα, ριγμένο πάνω στο άλογο (εφίππιο), χρησίμευε για να κάθεται ο ιππέας. Εφίππια δεν είχαν συνήθως τα άλογα των αγώνων. Από την άλλη μεριά, ο πάνθηρας ήταν ιερό ζώο του Διονύσου, γεγονός που σημαίνει ότι το επιτύμβιο αυτό μπορεί να είχε κάποια λατρευτική σημασία.
Το μακεδονικό κράνος, ζωγραφισμένο στο φόντο, πιθανώς παραπέμπει στο ότι ο ιδιοκτήτης του αλόγου ήταν Μακεδόνας βετεράνος του Μεγάλου Αλεξάνδρου και το άλογο μακεδονικό. Το μεγάλο μέγεθος του αλόγου συνηγορεί επίσης σ’ αυτό. Εξάλλου, στους Μακεδόνες άρχοντες άρεσε το κυνήγι του λιονταριού και του πάνθηρα. Εάν δώσουμε βαρύτητα σ’ αυτά τα στοιχεία, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι το άλογο ήταν στρατιωτικό ή άλογο για κυνήγι.
Πρόκειται για βαθύ ανάγλυφο. Το δεξί πόδι και το κεφάλι του αλόγου είναι περίοπτα, ενώ τα εσωτερικά πόδια του είναι σκαλισμένα με ρηχό ανάγλυφο, για να δοθεί η ψευδαίσθηση του βάθους. Η υφή του έργου είναι ιδιαίτερα προσεγμένη, το έδαφος είναι άγριο, το δέρμα του πάνθηρα έχει εξαιρετικές λεπτομέρειες και ο κοντός χιτώνας πλούσιες πτυχές.
ΓΩΣΣΑΡΙ
Ελληνιστική περίοδος:
Από τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου (το 323 π.Χ.) μέχρι την υποταγή της Αιγύπτου στη Ρώμη (το 31 π.Χ.). Ονομάστηκε έτσι, καθώς εξελληνίστηκε ένα μεγάλο μέρος του τότε γνωστού αρχαίου κόσμου με τις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου και αργότερα των Ρωμαίων.
Επίστεψη:
Το επιστέγασμα, η στέγη.
Επιτύμβιο ανάγλυφο:
Ανάγλυφο ταφικό μνημείο
Ιπποκόμος:
Σταυλίτης, υπεύθυνος για την καθαριότητα, την τροφή και την υγεία του αλόγου.
Κέλης:
Άλογο κατάλληλο για ιππασία και όχι για εργασίες.
Παραστάδες:
Τετράγωνες κολόνες ή κάθετες δοκοί στο τελείωμα της πόρτας ή στην άκρη του τοίχου της προσόψεως του κτίσματος. Διακοσμούν ή ενισχύουν την αντοχή του οικοδομήματος.
ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ
1. Γράψτε συνοπτικά ορισμένα ιστορικά γεγονότα που συνέβησαν κατά την ελληνιστική περίοδο* (323-31 π.Χ.).
Η διάδοση του ελληνικού πολιτισμού στις χώρες της Ανατολής, η διάσπαση της αυτοκρατορίας του Μεγάλου Αλεξάνδρου, η ανάπτυξη της Ηπείρου με τον βασιλιά Πύρρο, η υποταγή των Ελλήνων στους Ρωμαίους κ.ά. Απόκρυψη
2. Ποια ήταν τα χαρακτηριστικά της ελληνιστικής γλυπτικής;
Τα πρόσωπα και οι στάσεις των αγαλμάτων εκφράζουν έντονα συναισθήματα (πάθος, πόνο, οργή, ένταση). Τα πρόσωπα δεν έχουν πλέον ιδανικές αναλογίες, όπως στους κλασικούς χρόνους, αλλά αποτελούν προσωπογραφίες συγκεκριμένων ατόμων και παρουσιάζονται ρεαλιστικά με τις ιδιαιτερότητες ή τις ατέλειές τους (ρυτίδες, γαμψή μύτη κ.ά.). Τα σώματα είναι συνήθως ενεργητικά και γεμάτα μυς. Απόκρυψη
3. Ποια έργα γλυπτικής των ελληνιστικών χρόνων γνωρίζετε;
Το σύμπλεγμα του Λαοκόωντος, το άλογο με τον αναβάτη του Αρτεμισίου, τη Νίκη της Σαμοθράκης, τα ανάγλυφα του ναού της Περγάμου, την Αφροδίτη της Μήλου, το σύμπλεγμα της Αφροδίτης και του Πανός, τον Γαλάτη που αυτοκτονεί κ.ά. Απόκρυψη
Τα ανάγλυφα έχουν ως σημείο παρατήρησης μόνο τη μία όψη τους, ενώ τα ολόγλυφα είναι περίοπτα. Το συγκεκριμένο γλυπτό συνδυάζει το επίπεδο σχέδιο (μακεδονικό κράνος), το ρηχό ανάγλυφο (π.χ. το πίσω αριστερό πόδι του αλόγου), το βαθύ ανάγλυφο (π.χ. το στήθος του αλόγου) και το ολόγλυφο (π.χ. το δεξί μπροστινό πόδι του αλόγου και μέρος του κεφαλιού του αλόγου). Απόκρυψη
6. Πώς θα περιγράφατε την έκφραση και τη στάση του ιπποκόμου;
Στο πρόσωπό του αποτυπώνονται το ξάφνιασμα και η αποφασιστικότητα με τα σφιγμένα χείλη και τα ορθάνοιχτα μάτια. Η κίνησή του είναι έντονη, καθώς έχει σηκώσει απειλητικά το μαστίγιο και ετοιμάζεται να το κατεβάσει πάνω στο άλογο. Πατά σταθερά και δυνατά με τα πόδια του στο έδαφος. Σπρώχνει με το αριστερό του χέρι το άλογο, κρατώντας συγχρόνως και κάποιο εργαλείο της δουλειάς του. Απόκρυψη
Ο ιπποκόμος φρόντιζε το άλογο και συνόδευε πεζός τον ιππέα του αλόγου, για να τον βοηθάει. Μπορεί όμως ο ιπποκόμος να ήταν και ο ιππέας του αλόγου σε ιππικούς αγώνες, καθώς στην αρχαιότητα οι ιδιοκτήτες των αλόγων συνήθως δεν έτρεχαν οι ίδιοι στους αγώνες, αποκόμιζαν ωστόσο τη δόξα της νίκης. Απόκρυψη
Ο ιπποκόμος προσπαθεί να σταματήσει το άλογο εμποδίζοντάς το με το σώμα του και απειλώντας το με το μαστίγιο. Το άλογο είναι ανυπάκουο. Πεισματωμένο και θυμωμένο, στρέφει λίγο προς τα πίσω το κεφάλι του, ενώ το σώμα του φανερώνει την έντασή του. Ο ιπποκόμος ίσως εκπαίδευε το άλογο ή το περιποιόταν και αυτό αγρίεψε. Ίσως το άλογο προσπάθησε να φύγει και ο ιπποκόμος έτρεξε να το εμποδίσει. Απόκρυψη
Δε γνωρίζουμε εάν όντως είναι Αιθίοπας ή από κάποια άλλη αφρικανική χώρα. Τα χαρακτηριστικά του βεβαίως είναι αφρικανικά (σαρκώδη χείλη, έντονα ζυγωματικά και ρουθούνια, κατσαρά μαλλιά κτλ.) και μπορεί να ήταν δούλος από περιοχή που είχαν κατακτήσει οι Μακεδόνες. Ο γλύπτης επιλέγει έναν Αιθίοπα λόγω του εντυπωσιακού χρώματός του, αλλά πιθανώς και γιατί ήταν ένα πραγματικό πρόσωπο. Είναι άλλωστε η εποχή που αναπτύσσεται το πορτρέτο. Απόκρυψη
10. Γιατί είναι ριγμένο ένα δέρμα πάνθηρα πάνω στη ράχη του αλόγου;
Εκείνη την εποχή δεν είχαν σέλες και το δέρμα (αντί για σέλα) διευκόλυνε τον αναβάτη. Ο πάνθηρας (ή η λεοπάρδαλη) είναι ιερό ζώο του Διονύσου και μπορεί το ανάγλυφο να έχει θρησκευτική σημασία. Μπορεί να δείχνει την αγάπη των Μακεδόνων για το κυνήγι λιονταριών και πανθήρων. Μπορεί να τρομάζει τους εχθρούς, εάν το άλογο ήταν στρατιωτικό. Απόκρυψη
11. Τι γνωρίζετε για τους ιππικούς αγώνες στην αρχαία Ελλάδα;
Οι ιππικοί αγώνες ήταν ολυμπιακά αθλήματα. Υπήρχαν αγώνες ιππικοί για κέλητες, για φοράδες ή για πουλάρια, αγώνες ταχύτητας (έξι φορές το στάδιο) ή δεξιοτεχνίας (να πηδούν από το άλογο ενώ αυτό καλπάζει), αρματοδρομίες (τέθριππο με τέσσερα άλογα κ.ά.). Απόκρυψη
12. Ποια περιγραφή, κατά τη γνώμη σας, ταιριάζει καλύτερα στο έργο;
Κλασική ομορφιά, ισορροπία στη δύναμη και στην έκφραση, ένταση και βία, χαριτωμένες κινήσεις, ορμητικότητα και εκφραστικότητα, παρουσίαση ενός καθημερινού στιγμιοτύπου. Απόκρυψη
13. Τι μπορεί να παρουσιαζόταν στο τμήμα που λείπει;
Το μόνο βέβαιο είναι ότι υπήρχε η υπόλοιπη ουρά του αλόγου. Πιθανόν να παρουσιαζόταν ο νεκρός ιδιοκτήτης του αλόγου, καθώς το ανάγλυφο είναι επιτύμβιο. Μπορεί όμως η ουρά του αλόγου να ήταν σκαλισμένη στην παραστάδα και να μην υπήρχε άλλο τμήμα. Απόκρυψη
14. Ποιο είδος αναγλύφου χρησιμοποιούμε καθημερινά;
Τα κέρματα, τα μεταλλικά νομίσματα είναι ανάγλυφα. Ο γλύπτης φτιάχνει το κέρμα σε μεγάλο μέγεθος, σε ανάγλυφο (σε πηλό και μετά σε γύψο), και στη συνέχεια το κέρμα σμικρύνεται και αναπαράγεται σε μέταλλο. Απόκρυψη
ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ
1. Φανταστείτε το τμήμα του αναγλύφου που λείπει και σχεδιάστε το προσθέτοντας παραστάδες και επίστεψη.
2. Βρείτε εικόνες γλυπτών της κλασικής και της ελληνιστικής εποχής. Συγκρίνετέ τα και προσδιορίστε τα χαρακτηριστικά τους, τις ομοιότητες και τις διαφορές τους.
3. Δοκιμάστε να φτιάξετε ένα απλό θέμα σε ανάγλυφο χρησιμοποιώντας ένα επίπεδο κομμάτι πηλού.
4. Διοργανώστε στο σχολείο σας μια έκθεση με εικόνες από γλυπτά διάφορων εποχών και γράψτε λίγες πληροφορίες για καθένα από αυτά. Εάν είναι δυνατόν, εμπλουτίστε την έκθεσή σας με ένα ή δύο αντίγραφα αναγλύφων από το Αρχαιολογικό Μουσείο.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1.Γιαλούρης, Ν. (1994). Ελληνική τέχνη: Αρχαία γλυπτά. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών.