Υλικό: ψηφίδες, κονίαμα Έτος δημιουργίας: 540-547 μ.Χ. περ. Τόπος διατήρησης: Ναός Αγίου Βιταλίου, Ραβένα, Ιταλία Διαστάσεις: 264 ? 365 εκ.
Σύντομο ιστορικό:
Ο ναός του Αγίου Βιταλίου στη Ραβένα άρχισε να χτίζεται το 525 μ.Χ. Ύστερα από κάποιο χρονικό διάστημα, κατά το οποίο φαίνεται ότι οι εργασίες είχαν σταματήσει, ο ναός ολοκληρώθηκε και διακοσμήθηκε το 540 επί των ημερών του επισκόπου Μαξιμιανού, ο οποίος θήτευσε στην επισκοπή της Ραβένας μετά την ανάκτηση της πόλης από τους Βυζαντινούς. Τα ψηφιδωτά που κοσμούν τον ναό φιλοτεχνήθηκαν ανάμεσα στα έτη 540 και 547, χρονολογία κατά την οποία εγκαινιάστηκε ο ναός, και βρίσκονται στον χώρο του Ιερού Βήματος. Το εικονογραφικό τους περιεχόμενο είναι τόσο θεολογικού όσο και πολιτικού χαρακτήρα.
Στους κατακόρυφους τοίχους υπάρχουν δύο μεγάλα ψηφιδωτά. Αριστερά βρίσκεται η αναπαράσταση του αυτοκράτορα Ιουστινιανού Α΄, ο οποίος κυβέρνησε από το 527 έως το 565 μ.Χ., και δεξιά η αναπαράσταση της αυτοκράτειρας Θεοδώρας.
Παρουσίαση του έργου:
Ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός, στο κέντρο της παράστασης, συνοδεύεται από έξι φρουρούς και τρεις αξιωματούχους, δύο στα δεξιά του και έναν στα αριστερά του, ενώ κρατάει χρυσό δίσκο, τον οποίο πρόκειται να προσφέρει στον ναό. Φοράει έναν βαρύ πορφυρό μανδύα, που κάνει το σώμα του να φαίνεται πλατύ και επίπεδο. Το πρόσωπό του είναι δουλεμένο με μεγάλη λεπτομέρεια και στο κεφάλι του φέρει φωτοστέφανο, γεγονός που τον κάνει να ξεχωρίζει με τη μεγαλοπρέπειά του. Δίπλα του στέκεται ο επίσκοπος Μαξιμιανός, όπως μας πληροφορεί η επιγραφή πάνω από το κεφάλι του. Ο Μαξιμιανός κρατάει έναν σταυρό στολισμένο με πολύτιμους λίθους, ενώ η συνοδεία του, στα αριστερά του, αποτελείται από δύο διακόνους, ο ένας από τους οποίους κρατάει το Ευαγγέλιο και ο άλλος ένα θυμιατήρι. Πρόκειται για μοναδικό έργο από θεματολογική άποψη, καθώς ο αυτοκράτορας, αλλά και η αυτοκράτειρα Θεοδώρα, στο απέναντι ψηφιδωτό, παρουσιάζονται να προσφέρουν τα σκεύη της Θείας Ευχαριστίας στον ναό για τα εγκαίνιά του, μια συνήθεια που είχε ξεκινήσει από την εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου και της μητέρας του Ελένης. Ό,τι εντυπωσιάζει σ’ αυτό το έργο είναι η επιλογή του καλλιτέχνη να αναπαραστήσει τον Μαξιμιανό δίπλα στον αυτοκράτορα, γεγονός που δηλώνει ότι η θρησκευτική εξουσία θεωρούνταν ισότιμη με την πολιτική. Ο αυτοκράτορας είναι πολιτικά ο ανώτατος άρχοντας, ενώ ο επίσκοπος είναι ο θρησκευτικός ηγέτης, που είναι εντεταλμένος από τον αυτοκράτορα να ασκήσει την εκκλησιαστική εξουσία. Νοητά μοιάζει σαν οι βασιλείς να είναι παρόντες στην πόλη της Ραβένας, την οποία η πολιτική εξουσία στην Κωνσταντινούπολη σκόπευε να χρησιμοποιήσει ως έδρα, για να επιβληθεί πολιτικά και θρησκευτικά στη Δύση.
Μορφολογικά το έργο παρουσιάζει μερικά από τα πιο χαρακτηριστικά ιδιώματα της βυζαντινής αγιογραφίας, όπως είναι η μετωπικότητα, η ισοκεφαλία*, η μεγαλοφθαλμία, η επίπεδη αναπαράσταση των μορφών και η υποχώρηση της τρίτης διάστασης.
Ενδιαφέρον έχουν και τα βυζαντινά ενδύματα. Ο αυτοκράτορας και οι κοσμικοί φορούν εξωτερικά έναν βαρύτιμο μανδύα στερεωμένο στον δεξιό ώμο με πόρπη και εσωτερικά έναν ποδήρη χιτώνα διακοσμημένο με κεντήματα στον ώμο. Τα ενδύματα των κληρικών έχουν δύο κάθετες σκούρες ούγιες.
Οι μορφές είναι επίπεδες, οριοθετημένες με περίγραμμα, και τοποθετημένες στο ίδιο επίπεδο η μία πλάι στην άλλη με τέτοιον τρόπο, που τα πόδια τους μπλέκονται και επικαλύπτονται, γεγονός που τις κάνει να φαίνονται πως αιωρούνται μέσα σε έναν χρυσό χώρο, τον κάμπο, πάνω από το δάπεδο.
ΓΩΣΣΑΡΙ
Ισοκεφαλία:
Πρόκειται για μετωπική αναπαράσταση μορφών, των οποίων τα κεφάλια βρίσκονται στο ίδιο ύψος και αναπτύσσονται κατά μήκος της δισδιάστατης εικονιστικής επιφάνειας, καθώς δεν αποδίδεται η τρίτη διάσταση, δηλαδή το βάθος.
Ψηφιδωτό:
Επένδυση επιφανειών με μικρές ψηφίδες από φυσικές πέτρες ή υαλώματα. Οι ψηφίδες κόβονται συνήθως τετράγωνες. Το υπόστρωμα στο οποίο κολλιούνται είναι προετοιμασμένο με ασβεστοκονίαμα, δηλαδή ένα μείγμα άμμου, νερού και ασβέστη. Το φως που αντανακλάται από τις ψηφίδες, οι οποίες είναι συνήθως μεγάλης χρωματικής ποικιλίας, δίνει μια πολυτέλεια απαράμιλλη στα ψηφιδωτά έργα.
ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ
1. Ποιος νομίζετε ότι είναι το σημαντικότερο πρόσωπο ανάμεσα στους αξιωματούχους της παράστασης; Από πού το συμπεραίνετε;
Η μορφή δίπλα στον αυτοκράτορα, στα δεξιά του παρατηρητή, ταυτίζεται με τον Μαξιμιανό, το όνομα του οποίου γράφεται με κεφαλαία λατινικά γράμματα. Έτσι πληροφορούμαστε την ταυτότητά της και αποδίδεται μεγάλη σπουδαιότητα στο εικονιζόμενο πρόσωπο. Απόκρυψη
5. Ποια από τις αναπαριστώμενες μορφές είναι μπροστά και ποια είναι πίσω από την άλλη; Μπορούμε να το καταλάβουμε κοιτώντας τα κεφάλια ή τα πόδια τους;
Δεν είναι εύκολο να διακρίνουμε ποιος είναι μπροστά και ποιος είναι πίσω. Ενώ, όταν παρατηρούμε τα κεφάλια των εικονιζομένων, μπορούμε να απαντήσουμε, όταν κοιτάμε τα πόδια τους, μπλεγμένα μεταξύ τους, δυσκολευόμαστε να καταλάβουμε. Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλούν τα πόδια των φρουρών στα αριστερά της εικόνας. Απόκρυψη
6. Παρατηρήστε την επιφάνεια της εικόνας. Από τι είδους υλικά είναι φτιαγμένο το έργο; Γνωρίζετε την τεχνική του ψηφιδωτού;
7. Έχετε δει να στέκονται και να εικονίζονται σήμερα άνθρωποι κατά τον ίδιο τρόπο με τις μορφές του ψηφιδωτού;
Ναι, σε φωτογραφίες: οι πολιτικοί στις εφημερίδες, οι δάσκαλοι του σχολείου μαζί με τα παιδιά, οι ποδοσφαιρικές ομάδες κτλ. Είναι ομαδικές, αναμνηστικές φωτογραφίες. Απόκρυψη
8. Αν «μπαίνατε» μέσα στην εικόνα, θα είχατε χώρο να περπατήσετε ανάμεσα στις μορφές;
Μοιάζουν να αιωρούνται. Ίσως αυτό συμβαίνει από την έλλειψη φωτοσκίασης και διαμόρφωσης των όγκων. Η ψευδαίσθηση της αιώρησης τονίζεται και από τα πόδια κάποιων μορφών που φαίνονται να πατούν το ένα επάνω στο άλλο. Απόκρυψη
ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ
1. Διηγηθείτε μια ιστορία με πρωταγωνιστή τον αυτοκράτορα και τις σχέσεις του με τον λαό και τους συμβούλους του.
2. Παρατηρήστε ψηφιδωτά στην εκκλησία της πόλης σας, στην πλατεία ή αλλού. Φωτογραφήστε τα και παρουσιάστε τα στην τάξη.
3. Φτιάξτε ένα έργο με την τεχνική του ψηφιδωτού. Επιλέξτε τους ανθρώπους που θα απεικονίσετε. Τοποθετήστε τις μορφές τους μετωπικά. Χρησιμοποιήστε μικρά κομμάτια αυτοσκληρυνώμενου πηλού, χρωματίστε τα και κολλήστε τα στο σχέδιο. Απλό ψηφιδωτό με διακοσμητικά μοτίβα μπορείτε να φτιάξετε και με μικρά κομμάτια από χρωματιστά χαρτιά.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1.Βοτοκόπουλος, Π.Λ. (1995). Ελληνική τέχνη: Βυζαντινές εικόνες. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών.