ΠΕΡΙΗΓΗΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ
 
ΕΙΚΑΣΤΙΚΑ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ
9
Γλυπτική
ΚΕΦΑΛΙ ΑΡΧΗΓΟΥ ΑΠΟ ΤΗ ΝΙΓΗΡΙΑ (BRONZE HEAD WITH A BEADED CROWN AND PLUME)
 
Υλικό: ορείχαλκος* (μπρούντζος)
Έτος δημιουργίας: 12ος-14ος αιώνας μ.Χ.
Τόπος διατήρησης: Βρετανικό Μουσείο, Λονδίνο
Διαστάσεις: ύψος 36 εκ.
 
  
 
Σύντομο ιστορικό:
Η Νιγηρία είναι κράτος στη δυτική Αφρική. Έχει τροπικό κλίμα και είναι πυκνοκατοικημένη. Υπήρξε αποικία της Βρετανικής Αυτοκρατορίας και απέκτησε την ανεξαρτησία της το 1960. Οι λαοί της ανέπτυξαν μεγάλο πολιτισμό, ο οποίος άκμασε γύρω στον 10ο αιώνα, με οργανωμένη κοινωνία, μεγάλες πόλεις, οικονομικές δραστηριότητες και υψηλή τέχνη. Η πόλη Άιφε στη νοτιοδυτική Νιγηρία ήταν πρωτεύουσα και θρησκευτικό κέντρο της ισχυρής φυλής Γιορούμπα. Στην περιοχή αυτή και στις γύρω περιοχές, μετά από αρχαιολογικές έρευνες το 1910, ανακαλύφθηκε μεγάλος αριθμός από ανθρωπομορφικά ή ζωομορφικά γλυπτά με βαθύ ανάγλυφο ή περίοπτα, κυρίως σε τερακότα (κεραμικά) αλλά και σε μπρούντζο ή πέτρα, που χρονολογούνται τον 11ο με 15ο αιώνα. Τα ευρήματα αυτά έγιναν γνωστά ως «τέχνη Άιφε» και περιλαμβάνουν κεφάλια, μάσκες, ολόσωμα γλυπτά ανθρώπων ή ζώων (ελεφάντων, κριών), μνημειακούς μονόλιθους από γρανίτη, διάφορα αντικείμενα για θρησκευτική και τελετουργική χρήση κ.ά. Τα μεγέθη τους ποικίλλουν από λίγα εκατοστά μέχρι το φυσικό μέγεθος.
Τα γλυπτά κατασκευάζονταν συνήθως με νατουραλιστικές φόρμες πρώτα με πηλό και τερακότα και κατόπιν με άλλα υλικά (ξύλο, μέταλλο, λίθο). Σύμφωνα με την παράδοση των Γιορούμπα, οι γυναίκες ασχολούνταν με τον πηλό, ενώ οι άντρες με τα σκληρότερα υλικά. Ακόμη και σήμερα συνεχίζεται η παράδοση της νατουραλιστικής απεικόνισης. Όμπα και Όνι ήταν ονόματα που έδιναν οι Γιορούμπα στους βασιλείς. Θεωρούσαν ότι αυτοί ενσάρκωναν βασιλικούς προγόνους και αποτελούσαν εγγύηση για την ευημερία του λαού.
 
Παρουσίαση του έργου:
Το κεφάλι που παρουσιάζουμε παριστάνει έναν Όνι, δηλαδή έναν βασιλιά ή αρχηγό της φυλής Γιορούμπα από την πόλη Άιφε της Νιγηρίας. Είναι από μπρούντζο και έχει χυτευτεί με τη μέθοδο του λιωμένου κεριού*. Ο Όνι φοράει ένα στέμμα διακοσμημένο με πολλές χάντρες και βαμμένο κόκκινο σε πολλά μέρη του. Στο κέντρο του στέμματος δεσπόζουν ένα μεγάλο στρογγυλό διακοσμητικό έμβλημα και ένα λοφίο. Το πρόσωπο έχει αποδοθεί τόσο ρεαλιστικά, σαν να είναι το πορτρέτο ενός συγκεκριμένου ανθρώπου. Οι μελετητές όμως θεωρούν ότι πρόκειται για μια εξιδανικευμένη μορφή αρχηγού, με γενικευμένα χαρακτηριστικά.
Το κεφάλι, σε φυσικό μέγεθος, έχει αρμονικά χαρακτηριστικά, σοβαρή έκφραση, αυστηρότητα και συμμετρία. Η τεχνική του είναι εντυπωσιακής τελειότητας. Κυρίαρχα είναι τα νέγρικα χαρακτηριστικά του προσώπου (σαρκώδη χείλη, προτεταμένα ρουθούνια και σχιστά μάτια). Το χρώμα του γλυπτού έχει την πατίνα του χρόνου και ταιριάζει με το μαύρο δέρμα του προσώπου, αλλά πρέπει να το φανταστούμε στο αρχικό κίτρινο γυαλιστερό χρώμα του μπρούντζου.
Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλούν οι κάθετες και παράλληλες γραμμές-χαράξεις που αυλακώνουν όλο το πρόσωπο του Όνι. Σε πολλές φυλές διακοσμούσαν με τατουάζ ή χαράξεις το σώμα και το πρόσωπό τους, σαν στολίδι ή ένδειξη κοινωνικής θέσης κ.ά. Παρόμοιες χαράξεις συναντώνται ακόμη και σήμερα στη Νιγηρία.
Γύρω από τα χείλη του αναπαριστώμενου προσώπου υπάρχουν τρύπες σε ακανόνιστα διαστήματα. Εκεί προφανώς θα έμπαιναν διάφορα ένθετα υλικά, ώστε να παρουσιάζονται τα μουστάκια ή τα γένια με ρεαλιστικότερο και εντυπωσιακότερο τρόπο.
Η χρήση αυτού του κεφαλιού ήταν πιθανότατα τελετουργική. Θα πρέπει να το τοποθετούσαν επάνω σε ξύλινο σώμα, συνήθως στο παλάτι του βασιλιά και σε ιερούς τόπους ή βωμούς. Παρόμοια όμως έργα βρέθηκαν με τις ανασκαφές και μακριά από παλάτια, που σημαίνει ότι είχαν και άλλη χρησιμότητα, άγνωστη σ’ εμάς.
Η τέχνη Άιφε, μοναδική σε όλη την Αφρική, ήταν μεγάλη έκπληξη για τους αρχαιολόγους. Δείχνει έναν πολιτισμό που αναπτύχθηκε σε μεγάλες πολυπληθείς πόλεις, με εξελιγμένη τέχνη και τελειοποιημένες τεχνικές. Τα έργα Άιφε θεωρούνται σήμερα από τα υψηλότερα καλλιτεχνικά επιτεύγματα του πολιτισμού της Αφρικής. Ορισμένοι μελετητές παρασύρθηκαν από την τεχνική τελειότητα και τον ιδεαλιστικό νατουραλισμό των μπρούντζινων κεφαλιών και υποστήριξαν ότι η αφρικανική αυτή φυλή θα πρέπει να είχε έρθει στην αρχαιότητα σε επαφή με αρχαίους Έλληνες ή Ρωμαίους.
Σε κάθε περίπτωση, θα πρέπει να δούμε αυτό το κεφάλι όχι μόνο ως ένα έργο με προορισμό την τελετουργική χρήση, αλλά και από αισθητική άποψη. Εξάλλου η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως έργα της ίδιας περιόδου τα οποία είχαν αφαιρετικά κυβιστικά στοιχεία ή ήταν αφηρημένα. Αυτό δείχνει ότι τα αφαιρετικά στοιχεία δεν προϋπήρχαν ούτε έπονταν των νατουραλιστικών, αλλά εξέφραζαν μια άλλη σημειολογία και αισθητική άποψη και υπήρχαν παράλληλα.
Η αφρικανική τέχνη (μάσκες, ξυλόγλυπτα κτλ.) γενικά άργησε να εκτιμηθεί, γιατί τα έργα της θεωρούνταν πρωτόγονα. Οι μοντέρνοι εικαστικοί καλλιτέχνες ήταν οι πρώτοι που εκτίμησαν την αξία της. Η τέχνη Άιφε ήταν μια εξαίρεση, γιατί προσέγγιζε την ευρωπαϊκή αισθητική. Σήμερα η αφρικανική τέχνη έχει υψηλή θέση ανάμεσα στα άλλα καλλιτεχνικά δημιουργήματα.
 
ΓΩΣΣΑΡΙ
Ορείχαλκος ή μπρούντζος:
Κράμα από μέταλλα, συνήθως από χαλκό, μόλυβδο και ψευδάργυρο. Ο ορείχαλκος είναι σκληρός, με αντοχή στον χρόνο, και χρησιμεύει για την κατασκευή αντικειμένων και γλυπτών γνωστών ως «χάλκινων».
Χύτευση με λιωμένο κερί (lost wax):
Μέθοδος χύτευσης κατά την οποία φτιάχνονται δύο καλούπια, ένα θετικό και ένα αρνητικό, ανάμεσα στα οποία υπάρχει κερί. Το κερί λιώνει και απομακρύνεται και στη θέση του χύνεται το μέταλλο. Έτσι, έχουμε ένα γλυπτό από μέταλλο το οποίο είναι κούφιο εσωτερικά.
 
ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ
1. Τι γνωρίζετε για την ιστορία της Αφρικής;
 
2. Ποιον μπορεί να παριστάνει αυτό το κεφάλι; Αιτιολογήστε την απάντησή σας.
 
3. Πρόκειται για πορτρέτο συγκεκριμένου ατόμου ή για μια ιδεαλιστική αναπαράσταση;
 
4. Τι ρόλο παίζουν οι γραμμές-χαράξεις στο πρόσωπό του;
 
5. Γιατί υπάρχουν τρύπες γύρω από τα χείλη του;
 
6. Διηγηθείτε μια φανταστική ιστορία για το πρόσωπο που παριστάνει το γλυπτό.
 
7. Πώς θα περιγράφατε αυτό το έργο;
 
8. Πώς φαντάζεστε τον χώρο στον οποίο προοριζόταν να τοποθετηθεί αρχικά αυτό το έργο;
 
9. Ποια είναι η αισθητική άποψη αυτού του έργου;
 
10. Για ποιον λόγο δημιουργήθηκε αυτό το γλυπτό;
 
11. Φανταστείτε ότι είστε ο γλύπτης αυτού του έργου. Τι θα έπρεπε να προσέξετε; Πώς θα έπρεπε να δουλέψετε;
 
12. Ποια ήταν η πρώτη σας σκέψη ή αντίδραση, μόλις είδατε αυτό το γλυπτό; Εξηγήστε γιατί νιώσατε, σκεφτήκατε ή αντιδράσατε έτσι.
 
13. Περιγράψτε το υλικό, το χρώμα, την υφή, τις φόρμες, τις γραμμές και τη σύνθεση του έργου.
 
14. Τι φοράει στο κεφάλι του το αναπαριστώμενο πρόσωπο και γιατί; Προσδιορίστε το, περιγράψτε το, εξηγήστε το.
 
ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ
1. Φτιάξτε με πηλό ένα κεφάλι ύψους 15 εκ. Περίπου. Με τις οδηγίες του δασκάλου σας στηρίξτε το σε απλή αρματούρα. Εάν έχετε τη δυνατότητα, ψήστε το σε καμίνι κεραμικής.
2.  Βρείτε εικόνες από αφρικανικές μάσκες ή αφρικανικά γλυπτά και συζητήστε γι’ αυτά στην τάξη.
3. Κατασκευάστε με απλά υλικά ένα αντίγραφο αφρικανικής μάσκας.
4. Γράψτε ένα σύντομο σενάριο για θεατρικό έργο με ήρωα το πρόσωπο αυτού του γλυπτού.
5. Αναζητήστε πληροφορίες για τις τεχνικές κατασκευής και χύτευσης των χάλκινων γλυπτών.
 
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1.Gillon, W. (1979). Collecting african art. London: Cassel Ltd.
2.Meauze, P. (1968). African art – Sculpture. New York: Tabart Press.
3.Willett, F. (1975). African art – An introduction. London: Thames and Hudson.
4.http://www.britishmuseum.org/explore/world_cultures/africa/africa_arts_and_cultures.aspx
5.http://hum.lss.wisc.edu/hjdrewal/Ife.html
 
 9 / 30