Υλικό: μάρμαρο Έτος δημιουργίας: 1499 Τόπος διατήρησης: Βασιλική του Άγιου Πέτρου,
Βατικανό, Ρώμη, Ιταλία Διαστάσεις: 174 ? 195 εκ.
Βιογραφικό:
Ο Μιχαήλ Άγγελος Μπουοναρότι, γλύπτης, ζωγράφος και αρχιτέκτονας από τη Φλωρεντία, θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους καλλιτέχνες όλων των εποχών. Στα δεκατρία του χρόνια πήρε μαθήματα γλυπτικής στη Φλωρεντινή Ακαδημία Τεχνών. Επηρεάστηκε από την ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα, κάτι που φαίνεται ιδιαίτερα στα πρώτα έργα του, όπως «Η μάχη των Κενταύρων και Λαπιθών». Ασπάστηκε τις νεοπλατωνικές* θεωρίες της Αναγέννησης* και συνδύασε τον χριστιανισμό με την κλασική αρχαιότητα. Το 1502 δημιούργησε το περίφημο άγαλμα «Δαβίδ», το οποίο θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα αριστουργήματα της γλυπτικής. Απέκτησε αξιοθαύμαστη τεχνική, είχε ιδιαίτερη γνώση στην ανατομία του ανθρώπινου σώματος και απέδωσε στα έργα του τη δύναμη του ανθρώπου. Ως αρχιτέκτονας υπήρξε επίσης μεγαλοφυής. Δικής του έμπνευσης ήταν ο τρούλος της εκκλησίας του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη. Τοιχογράφησε επίσης την Καπέλα Σιξτίνα (1508-1512) με ένα πολυπρόσωπο έργο καταπληκτικής σύνθεσης, εμπνευσμένο από τα ουμανιστικά* ιδανικά. Σύμφωνα με τον ίδιο, «ένα έργο ζωγραφικής είναι τόσο καλύτερο, όσο περισσότερο μοιάζει με γλυπτό». Το 1535 ο πάπας Παύλος ο Γ΄ τον όρισε γλύπτη, αρχιτέκτονα και ζωγράφο του Αποστολικού Μεγάρου και του ανέθεσε να φιλοτεχνήσει τη «Δευτέρα Παρουσία». Πέρασε μια ζωή εσωτερική, με απίστευτη εργατικότητα.
Σύντομο ιστορικό:
Ο Μιχαήλ Άγγελος δημιουργεί, μετά από παραγγελία Γάλλου καρδιναλίου, αυτό το υπέροχο διαχρονικά γλυπτό στην ηλικία των 23 χρόνων. Το ολοκληρώνει μέσα σε έναν μόλις χρόνο. Πρόκειται για τη σκηνή του θανάτου του Ιησού και του θρήνου της Παναγίας. Το γλυπτό είναι περίοπτο και παρουσιάζει υπέροχες λεπτομέρειες από κάθε οπτική γωνία, ωστόσο η κύρια όψη του είναι η μετωπική. Είναι το σώμα του νεκρού Χριστού στην αγκαλιά της Παρθένου Μαρίας. Η απόδοση των μορφών σ’ αυτή τη στάση ήταν πρωτότυπη για την εποχή του καλλιτέχνη στην Ιταλία. Ο Μιχαήλ Άγγελος πήρε την ιδέα από ανάλογες αναπαραστάσεις της βόρειας Ευρώπης (Νορμανδίας).
Επέλεξε την πυραμίδα ως σύμβολο θανάτου, χωρίς όμως η σύνθεση να έχει αυστηρή τριγωνική φόρμα. Η κορυφή της πυραμίδας είναι το κεφάλι της Παναγίας, ενώ το φόρεμά της με τις έντονες πτυχώσεις και τα ανοιχτά γόνατά της, για να συγκρατούν το σώμα του Χριστού, είναι η βάση. Κάτω φαίνονται τα βράχια του Γολγοθά λιγότερο δουλεμένα, ώστε το βλέμμα του θεατή να στρέφεται ψηλά. Το σώμα της Παναγίας είναι αναλογικά πολύ μεγαλύτερο από το σώμα του Χριστού. Αυτό εξυπηρετεί την ισορροπία της σύνθεσης, και τελικά υπάρχει μια μεγάλη οπτική αρμονία των δύο σωμάτων. Τα σώματα έχουν μια περιστροφική κίνηση και σχετίζονται με άνεση, χωρίς να τονίζεται το βάρος του νεκρού σώματος. Το αριστερό χέρι της Παναγίας είναι με ανοιχτή την παλάμη προς τα επάνω, συμβολίζοντας την αποδοχή της θυσίας του Ιησού. Το κεφάλι της γέρνει ελαφρώς δεξιά προς το σώμα του Υιού της.
Εντύπωση προκαλεί το πρόσωπο της Παναγίας, το οποίο είναι κλαμένο αλλά πολύ ήρεμο και πολύ νεανικό. Ο Μιχαήλ Άγγελος κατηγορήθηκε στην εποχή του, γιατί παρουσίασε τόσο νεανική τη μορφή της Παναγίας. Εκείνος όμως ήθελε να αναπαραστήσει την Παναγία σε νεαρή ηλικία και με αγνή ομορφιά, αντί να παρουσιάσει μια συντετριμμένη από τον πόνο και μεγάλη σε ηλικία γυναίκα. Στο πρόσωπο του Χριστού δεν αποτυπώνεται πόνος. Αποτυπώνεται μια ηρεμία που συμβολίζει την επικοινωνία του Υιού με τον Πατέρα, μετά την υπέρτατη θυσία της σταύρωσης και την επιτέλεση του καθήκοντος.
Πρόκειται για ένα από τα ελάχιστα έργα του Μιχαήλ Αγγέλου που είναι ολοκληρωμένο. Τα περισσότερα έργα του, όπως για παράδειγμα οι «Σκλάβοι», έμεναν ανολοκλήρωτα, είτε γιατί τα εγκατέλειπε για καινούριες ιδέες είτε γιατί προτιμούσε να «αναδύονται» μισοτελειωμένα μέσα από τον όγκο του μαρμάρου.
Εδώ η καταπληκτική τεχνική του αποτυπώνεται στην αίσθηση που δίνει κάθε μικρή ή μεγάλη επιφάνεια. Το φως λάμπει και αντανακλά στις λείες γυαλισμένες επιφάνειες. Τα βαθιά σκαλίσματα σκιάζονται σε ένα συνεχές παιχνίδι και κίνηση του βλέμματος του θεατή, δίνοντας ζωή και υπόσταση στο έργο. Ενδιαφέρουσα αντίθεση δημιουργείται ανάμεσα στο γυμνό σώμα του Χριστού και στο ένδυμα της Παναγίας. Οι μύες και οι φλέβες διακρίνονται σε κάθε τους λεπτομέρεια. Η διαγώνια λωρίδα στο ρούχο της Παναγίας φέρει την υπογραφή του καλλιτέχνη. Είναι το μοναδικό έργο που υπέγραψε ο Μιχαήλ Άγγελος, επειδή ήθελε όλοι να γνωρίζουν τον δημιουργό αυτού του έργου και την καταγωγή του από τη Φλωρεντία. Όλο το έργο του αποπνέει τη βαθιά θρησκευτική πίστη του, αφού εξάλλου ο ίδιος θεωρούσε ότι η ομορφιά της τέχνης πηγάζει από τον Θεό. Ο Μιχαήλ Άγγελος ήταν μεγάλος γνώστης της ανθρώπινης ανατομίας. Ο άνθρωπος ήταν άλλωστε το κεντρικό θέμα σε όλο το έργο του.
Παρουσίαση του έργου:
Ο Μιχαήλ Άγγελος δημιουργεί, μετά από παραγγελία Γάλλου καρδιναλίου, αυτό το υπέροχο διαχρονικά γλυπτό στην ηλικία των 23 χρόνων. Το ολοκληρώνει μέσα σε έναν μόλις χρόνο. Πρόκειται για τη σκηνή του θανάτου του Ιησού και του θρήνου της Παναγίας. Το γλυπτό είναι περίοπτο και παρουσιάζει υπέροχες λεπτομέρειες από κάθε οπτική γωνία, ωστόσο η κύρια όψη του είναι η μετωπική. Είναι το σώμα του νεκρού Χριστού στην αγκαλιά της Παρθένου Μαρίας. Η απόδοση των μορφών σ’ αυτή τη στάση ήταν πρωτότυπη για την εποχή του καλλιτέχνη στην Ιταλία. Ο Μιχαήλ Άγγελος πήρε την ιδέα από ανάλογες αναπαραστάσεις της βόρειας Ευρώπης (Νορμανδίας).
Επέλεξε την πυραμίδα ως σύμβολο θανάτου, χωρίς όμως η σύνθεση να έχει αυστηρή τριγωνική φόρμα. Η κορυφή της πυραμίδας είναι το κεφάλι της Παναγίας, ενώ το φόρεμά της με τις έντονες πτυχώσεις και τα ανοιχτά γόνατά της, για να συγκρατούν το σώμα του Χριστού, είναι η βάση. Κάτω φαίνονται τα βράχια του Γολγοθά λιγότερο δουλεμένα, ώστε το βλέμμα του θεατή να στρέφεται ψηλά. Το σώμα της Παναγίας είναι αναλογικά πολύ μεγαλύτερο από το σώμα του Χριστού. Αυτό εξυπηρετεί την ισορροπία της σύνθεσης, και τελικά υπάρχει μια μεγάλη οπτική αρμονία των δύο σωμάτων. Τα σώματα έχουν μια περιστροφική κίνηση και σχετίζονται με άνεση, χωρίς να τονίζεται το βάρος του νεκρού σώματος. Το αριστερό χέρι της Παναγίας είναι με ανοιχτή την παλάμη προς τα επάνω, συμβολίζοντας την αποδοχή της θυσίας του Ιησού. Το κεφάλι της γέρνει ελαφρώς δεξιά προς το σώμα του Υιού της.
Εντύπωση προκαλεί το πρόσωπο της Παναγίας, το οποίο είναι κλαμένο αλλά πολύ ήρεμο και πολύ νεανικό. Ο Μιχαήλ Άγγελος κατηγορήθηκε στην εποχή του, γιατί παρουσίασε τόσο νεανική τη μορφή της Παναγίας. Εκείνος όμως ήθελε να αναπαραστήσει την Παναγία σε νεαρή ηλικία και με αγνή ομορφιά, αντί να παρουσιάσει μια συντετριμμένη από τον πόνο και μεγάλη σε ηλικία γυναίκα. Στο πρόσωπο του Χριστού δεν αποτυπώνεται πόνος. Αποτυπώνεται μια ηρεμία που συμβολίζει την επικοινωνία του Υιού με τον Πατέρα, μετά την υπέρτατη θυσία της σταύρωσης και την επιτέλεση του καθήκοντος.
Πρόκειται για ένα από τα ελάχιστα έργα του Μιχαήλ Αγγέλου που είναι ολοκληρωμένο. Τα περισσότερα έργα του, όπως για παράδειγμα οι «Σκλάβοι», έμεναν ανολοκλήρωτα, είτε γιατί τα εγκατέλειπε για καινούριες ιδέες είτε γιατί προτιμούσε να «αναδύονται» μισοτελειωμένα μέσα από τον όγκο του μαρμάρου.
Εδώ η καταπληκτική τεχνική του αποτυπώνεται στην αίσθηση που δίνει κάθε μικρή ή μεγάλη επιφάνεια. Το φως λάμπει και αντανακλά στις λείες γυαλισμένες επιφάνειες. Τα βαθιά σκαλίσματα σκιάζονται σε ένα συνεχές παιχνίδι και κίνηση του βλέμματος του θεατή, δίνοντας ζωή και υπόσταση στο έργο. Ενδιαφέρουσα αντίθεση δημιουργείται ανάμεσα στο γυμνό σώμα του Χριστού και στο ένδυμα της Παναγίας. Οι μύες και οι φλέβες διακρίνονται σε κάθε τους λεπτομέρεια. Η διαγώνια λωρίδα στο ρούχο της Παναγίας φέρει την υπογραφή του καλλιτέχνη. Είναι το μοναδικό έργο που υπέγραψε ο Μιχαήλ Άγγελος, επειδή ήθελε όλοι να γνωρίζουν τον δημιουργό αυτού του έργου και την καταγωγή του από τη Φλωρεντία. Όλο το έργο του αποπνέει τη βαθιά θρησκευτική πίστη του, αφού εξάλλου ο ίδιος θεωρούσε ότι η ομορφιά της τέχνης πηγάζει από τον Θεό. Ο Μιχαήλ Άγγελος ήταν μεγάλος γνώστης της ανθρώπινης ανατομίας. Ο άνθρωπος ήταν άλλωστε το κεντρικό θέμα σε όλο το έργο του.
ΓΩΣΣΑΡΙ
Αναγέννηση:
Κίνηση κοινωνική, πνευματική και κυρίως πολιτιστική που αναπτύχθηκε στη δυτική Ευρώπη τον 14ο, 15ο και 16ο αιώνα, σηματοδοτώντας το τέλος του Μεσαίωνα. Ξεκίνησε από την Ιταλία και επεκτάθηκε σε όλη τη δυτική Ευρώπη, αναβιώνοντας (με τη συμβολή και Ελλήνων λογίων) την κλασική αρχαιότητα με τις ανθρωποκεντρικές της απόψεις.
Βανδαλισμός:
Όρος προερχόμενος από τον γερμανικό λαό των Βανδάλων. Η εισβολή των Βανδάλων στη Γαλατία και στη Ρώμη (4ος-5ος αι. μ.Χ.) προκάλεσε τόσες καταστροφές στα μνημεία της τέχνης και γενικότερα, που έκτοτε ταυτίστηκε το όνομά τους με το «άγριος», «απάνθρωπος», «ακαλαίσθητος». Ειδικότερα, βανδαλισμός σημαίνει τη σκόπιμη πρόκληση φθοράς ή την καταστροφή των έργων τέχνης.
Νεοπλατωνισμός:
Νεότερη μορφή της φιλοσοφικής θεωρίας του Πλάτωνα, που διαμορφώθηκε στην Αλεξάνδρεια τον 3ο μ.Χ. αιώνα με κύριο εκπρόσωπο τον Πλωτίνο. Υποστηρίζει ότι ο υλικός κόσμος είναι εικόνα του πνευματικού, ότι το πνεύμα υπερέχει της ύλης και ότι σκοπός του ανθρώπου είναι να ενωθεί με το υπέρτατο «Εν», μέσω της άσκησης και της ηθικής ζωής.
Ουμανισμός:
Ο όρος προέρχεται από τη νεολατινική λέξη «humanismus», που σημαίνει «ανθρωπισμός». Πρόκειται για πνευματική κίνηση που εμφανίστηκε την περίοδο της Αναγέννησης στη δυτική Ευρώπη. Υποστήριζε τον ορθολογισμό του ανθρώπινου πνεύματος με την επιστροφή στις πηγές της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας.
Η Παναγία συμβολίζει την αιώνια αγνή ομορφιά. Είναι αειπάρθενος. Είναι η προσωποποίηση της θεϊκής ομορφιάς. Ορισμένοι μελετητές θεώρησαν ότι ο Μιχαήλ Άγγελος επηρεάστηκε από τους στίχους του Δάντη, όπου αναφέρεται ότι η μητέρα του Χριστού είναι συγχρόνως και παιδί του. Ο Χριστός είναι ένα από τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας (Πατήρ, Υιός και Άγιο Πνεύμα) και αυτό σημαίνει ότι είναι δημιουργός των πάντων. Όλοι είμαστε παιδιά του και η μητέρα του είναι επομένως παιδί του. Απόκρυψη
2. Τι σημαίνει η κίνηση του αριστερού χεριού της Παναγίας;
Την ανοιχτή παλάμη της Παναγίας προς τα επάνω, με χαλαρά τα δάχτυλα, μπορούμε να την εκλάβουμε ως αποδοχή της θυσίας του Ιησού, αφού επιβεβαιώθηκε η πρόβλεψη ότι ο Υιός της θα θυσιαστεί για τη σωτηρία του κόσμου. Απόκρυψη
3. Τι παρατηρείτε στις διαστάσεις και στις αναλογίες των σωμάτων;
Η Παναγία απεικονίζεται υπερμεγέθης σε σχέση με τον Χριστό. Δεν είναι μια μικρόσωμη γυναίκα που κρατά ένα αντρικό σώμα στα χέρια της. Εάν υποθέσουμε ότι ο Χριστός απεικονίζεται στο φυσικό μέγεθος ενός άντρα, η Παναγία παρουσιάζεται, σύμφωνα με υπολογισμούς, να είναι διπλάσια σε μέγεθος από το κανονικό. Κάποιοι εκφράζουν την άποψη ότι πιθανώς το έργο προοριζόταν να τοποθετηθεί ψηλότερα από τον θεατή και επομένως, με την οπτική προοπτική, τα πρόσωπα θα έπαιρναν τελικώς στα μάτια του θεατή τις φυσιολογικές διαστάσεις και αναλογίες. Η Παναγία φαίνεται να κρατά χωρίς προσπάθεια το βαρύ αντρικό σώμα του Χριστού. Είναι σαν να κρατά το σώμα του μικρού Χριστού, του παιδιού της, σαν να βλέπει το παιδί της μικρό. Απόκρυψη
4. Γιατί νομίζετε ότι τα πρόσωπα και των δύο είναι ήρεμα;
Ενώ η σκηνή είναι τρομερά δραματική, με τη μητέρα κρατά στα χέρια της το νεκρό παιδί της, ο Μιχαήλ Άγγελος αναπαριστά το πρόσωπο της Παναγίας ήρεμο, επειδή προφανώς θέλει να τονίσει την αποδοχή της στο γεγονός της θυσίας του Υιού της και τη βεβαιότητα της ανάστασής του. Το ήρεμο πρόσωπο του Χριστού συμβολίζει την επικοινωνία με τον Πατέρα, την ικανοποίηση ότι έκανε το καθήκον του απέναντι στον άνθρωπο. Απόκρυψη
Ο καλλιτέχνης, για να δημιουργήσει ένα αριστούργημα, πρέπει να δώσει σ’ αυτό όλη την ψυχή του. Πρέπει να πιστεύει πραγματικά στην ιδέα που θέλει να υλοποιήσει. Απόκρυψη
9. Το έργο αυτό δέχτηκε επίθεση βανδάλου με σφυρί το 1972 και, αφού επισκευάστηκε, φυλάγεται πίσω από προστατευτικό κρύσταλλο. Ποια είναι η άποψή σας γι’ αυτόν τον βανδαλισμό*;
ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ
1. Συγκρίνετε τη ζωγραφική και τη γλυπτική ως τέχνες και συζητήστε το θέμα στην τάξη.
2. Συλλέξτε φωτογραφίες έργων γλυπτικής και ομαδοποιήστε τες ανάλογα με το ύφος των έργων που απεικονίζονται (π.χ. Μοντέρνα, κλασικά, αρχαία, παραστατικά, αφηρημένα, ανάγλυφα) ή ανάλογα με το υλικό τους (μάρμαρο, μέταλλο, ξύλο κτλ.) ή ανάλογα με το θέμα τους (άνθρωπος, άλογο και αναβάτης κτλ.) ή ανάλογα με το περιεχόμενό τους (θρησκευτικό, ηρωικό κτλ.).
3. Γράψτε τις σκέψεις και τις παρατηρήσεις σας για ένα γλυπτό που θα επιλέξετε.
4. Συγκρίνετε το συγκεκριμένο έργο του Μιχαήλ Αγγέλου («Θρήνος» ή «Πιετά») με το ύστερο έργο του ιδίου «Πιετά Ροντανίνι».
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1.Baldini, U. (1967). L’ opera completa di Michelangelo scultore. Milano: Rizzoli.
2.Μπαμπινιώτης, Γ. (1998). Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας. Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας.
3.Murray, L. (1992). Michelangelo (World of Art). London: Thames and Hudson.
4.Rolan, R. (1990). Μιχαήλ Άγγελος. Αθήνα: Γκοβόστης.
5.Wolfflin, H. (1997). Η κλασική τέχνη. Αθήνα: εκδ. Κανάκη.