Θεοφάνης Στρελίτζας Μπαθάς, αγιογράφος, περίπου 1515-1559
Υλικό: αυγοτέμπερα σε ξύλο Έτος δημιουργίας: 1550 περίπου Τόπος διατήρησης: Βυζαντινό Μουσείο Αθήνας Διαστάσεις: 39 ? 35 εκ.
Βιογραφικό:
Ο αγιογράφος Θεοφάνης Στρελίτζας Μπαθάς γεννήθηκε στο Ηράκλειο της Κρήτης και μαθήτευσε κοντά στον Ανδρέα Ρίτζο. Αγιογράφησε στην Κρήτη, στα Μετέωρα και στο Άγιο Όρος. Το 1535 προσκλήθηκε να φιλοτεχνήσει τις τοιχογραφίες για το καθολικό της Μονής της Μεγίστης Λαύρας στο Άγιο Όρος. Έργο του είναι πιθανόν και οι τοιχογραφίες της Τράπεζας της Μεγίστης Λαύρας.
Το 1543 εγκαθίσταται στις Καρυές και διακοσμεί το καθολικό, την Τράπεζα και το παρεκκλήσι του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου της Μονής του Σταυρονικήτα. Επίσης ζωγραφίζει φορητές εικόνες. Έγινε μοναχός στη Μονή της Αγίας Λαύρας. Ο «κυρ Θεοφάνης, ο ζωγράφος» υπήρξε στην εποχή του φημισμένος αγιογράφος και άριστος δάσκαλος. Όλες οι φυσιογνωμίες στα έργα του έχουν ιδιαίτερο χαρακτήρα, αρκετά ελεύθερη κίνηση, πλούσιες πτυχώσεις στις ενδυμασίες και μελετημένο φωτισμό.
Παρουσίαση του έργου:
Η θαυμάσια αυτή εικόνα αποδίδεται από μελετητές στον Θεοφάνη Στρελίτζα ή στους επιγόνους του. Το νόημα της εικόνας είναι σαφές, αφού προσδιορίζεται στο κείμενο του Ευαγγελίου που ακουμπά ανοιχτό μπροστά του ο Χριστός, στο οποίο γράφει: «Εγώ ειμί η άμπελος η αληθινή και ο Πατήρ μου ο γεωργός εστί». Στην Καινή Διαθήκη (Ιωάν. 15, στίχ. 1-8) αναφέρεται ότι ο Πατήρ καθαρίζει κάθε κλήμα που είναι καρποφόρο και το κλαδεύει, για να φέρει περισσότερο καρπό. Πρόκειται δηλαδή για μια παραβολή, στην οποία ο Χριστός παρομοιάζεται με την κληματαριά που δίνει πνευματική ζωή στα κλήματα (τους ανθρώπους), όταν είναι ενωμένα μ’ αυτή, για να καρποφορήσουν. Ο Χριστός ως άμπελος επαναλαμβάνεται συχνά με μεγάλη πιστότητα στην αγιογραφία, με πρώτο διδάξαντα τον αγιογράφο Άγγελο (Κρήτη, 15ος αιώνας). Εδώ η εικόνα είναι αριστουργηματικά δημιουργημένη. Η σύνθεσή της είναι συμμετρική και χωρίζεται –από τον Χριστό και την άμπελο, ως κάθετο άξονα– σε δύο συμμετρικά μέρη. Στα κλαδιά της αμπέλου απεικονίζονται οι Απόστολοι σε αυστηρή διάταξη. Ο Χριστός, που κάθεται στον κορμό της αμπέλου, παρουσιάζεται μετωπικά, ενώ τα χέρια του είναι απλωμένα και ευλογούν. Φορά «αχνορόδινο χιτώνα και χρυσοΰφαντο ιμάτιο». Το φόντο πίσω είναι ο χρυσός κάμπος.
Στην άκρη των κλαδιών, τα οποία με μια έντονη καμπύλη φτιάχνουν ένα είδος θρόνου, κάθονται οι δώδεκα Απόστολοι, έξι σε κάθε πλευρά. Τα ονόματα των Αποστόλων σημειώνονται με βραχυγραφία μέσα στο φωτοστέφανο ή στο πλάι. Οι κορυφαίοι των Αποστόλων, Πέτρος και Παύλος, κάθονται ψηλά και ακολουθούν, σε ζεύγη, στα αριστερά ο Ιωάννης και ο Μάρκος και στα δεξιά ο Ματθαίος και ο Λουκάς, κρατώντας το Ευαγγέλιο. Πιο κάτω απεικονίζονται ο Ιούδας και ο Θωμάς και στην απέναντι πλευρά ο Ιάκωβος, ο Βαρθολομαίος και ο Φίλιππος, οι οποίοι κρατούν τυλιγμένα ειλητάρια.
Ενώ στους προηγούμενους τύπους της αμπέλου ο Χριστός και οι Απόστολοι ήταν ζωγραφισμένοι από τη μέση και πάνω, εδώ παρουσιάζονται ολόσωμοι. Τα φύλλα της αμπέλου καλύπτουν τα κενά με ρυθμικό και διακοσμητικό τρόπο, όπως και τα σταφύλια, που συμβολίζουν την πνευματική καρποφορία χάρη στην ένωση με τον Χριστό. Στο επάνω μέρος του χρυσού κάμπου υπάρχει τίτλος με κόκκινα γράμματα: «Η Άμπελος».
Η αγιογραφία αυτή έχει όλα τα χαρακτηριστικά της Κρητικής Σχολής*, δηλαδή πλούσιες λεπτομερείς πτυχώσεις στα ενδύματα, υπερβατικό και όχι φυσικό φωτισμό των προσώπων, γλυκασμό* στους τόνους, αυστηρότητα στη στάση και στην κίνηση. Απέναντι στην ομοιομορφία της απόδοσης των μορφών υπάρχει η αντίθεση της ποικιλίας, καθώς κάθε Απόστολος αποδίδεται με διαφορετική στάση, ύφος και χαρακτήρα.
ΓΩΣΣΑΡΙ
Γλυκασμός:
Κατά τον χρωματισμό, το διαδοχικό πέρασμα από τον ανοιχτότερο τόνο στον σκουρότερο, ώστε να μην υπάρχουν απότομα κοντράστ.
Κρητική Σχολή:
Τεχνοτροπία της βυζαντινής τέχνης σε φορητές εικόνες και τοιχογραφίες ναών, η οποία αναπτύχθηκε κυρίως στην Κρήτη και στο Άγιο Όρος μετά την Άλωση της Πόλης. Οι αγιογράφοι, συνήθως με καταγωγή από τη βενετοκρατούμενη Κρήτη, τον 16ο και 17ο αιώνα είχαν δεχτεί επιδράσεις από την ιταλική τέχνη. Χαρακτηριστικά της τεχνοτροπίας αυτής ήταν οι πολύ σκοτεινές σκιές στα γυμνά μέρη του σώματος και στο πρόσωπο, και το λίγο φως. Τα προεξέχοντα μέρη φωτίζονταν από λεπτές λευκές γραμμές. Οι τοιχογραφίες ήταν σε πλαίσιο, σαν μεγεθυσμένες εικόνες.
Η τεχνοτροπία της Κρητικής Σχολής διαφέρει από την προηγούμενη της λεγόμενης Μακεδονικής Σχολής (13ος-15ος αιώνας), στην οποία επικρατούσαν τα φωτεινά χρώματα και οι φωτεινές ενδιάμεσες αποχρώσεις και τόνοι, οι περισσότερο φυσικές κινήσεις, τα στοιχεία προοπτικής και η προσπάθεια για πραγματική απόδοση της φύσης. Η Μακεδονική Σχολή περιελάμβανε μεγάλες συνεχόμενες σκηνές στις τοιχογραφίες.
ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ
1. Γιατί ο Χριστός απεικονίζεται καθισμένος πάνω σε μια κληματαριά;
Στην Καινή Διαθήκη παρομοιάζεται ο Χριστός με άμπελο που δίνει ζωή στα κλαδιά. Έτσι, τα κλαδιά παράγουν καρπούς, δηλαδή πνευματικούς καρπούς, με την προϋπόθεση ότι τα κλαδιά είναι περιποιημένα και ενωμένα με την άμπελο. Απόκρυψη
Στο κέντρο και ψηλά ξεχωρίζει το ανοιχτό Ευαγγέλιο. Αυτό είναι στο κέντρο του σώματος του Χριστού, ο οποίος είναι και το κέντρο της σύνθεσης. Ο Χριστός απεικονίζεται στο κέντρο και ψηλά, για να αποδοθεί η αίσθηση της ανάτασης. Τα κλαδιά και ο κορμός της κληματαριάς διακοσμούν και χωρίζουν με αυστηρό τρόπο και ίσες αποστάσεις την επιφάνεια της εικόνας. Πάνω από τον Χριστό σταυρώνονται δύο κλαδιά με δοξαστικό τρόπο. Τα ανοιγμένα χέρια του Χριστού σε στάση ευλογίας οδηγούν το βλέμμα του θεατή στις συμμετρικές πλευρές, όπου βρίσκονται, στη σειρά τοποθετημένοι, οι Απόστολοι κτλ. Απόκρυψη
4. Ποιοι είναι οι Απόστολοι που απεικονίζονται στην κορυφή;
Γράφει τη φράση «εγώ ειμί η άμπελος η αληθινή», για να τονιστεί το νόημα του συσχετισμού του Χριστού με την άμπελο, που δίνει ζωή. Οι πιστοί άλλωστε, που δεν ήξεραν να διαβάζουν, αντιλαμβάνονταν το νόημα με την εύγλωττη παραστατικότητα της εικόνας. Απόκρυψη
Όχι. Η Κρητική Σχολή στη βυζαντινή τέχνη δεν αποδίδει το βάθος, την προοπτική στη φύση, αντίθετα όλα αυτά είναι συμβολικά. Το φόντο αντικαθίσταται από ένα χρυσό χρώμα, γνωστό ως χρυσός κάμπος. Ούτε τα πρόσωπα όμως είναι νατουραλιστικά. Ο φωτισμός τους είναι υπερβατικός. Φωτίζονται μόνο τα προεξέχοντα μέρη, για να αποδοθεί ο όγκος. Οι κινήσεις των μορφών δεν έχουν τη φυσική ευκαμψία, γιατί τονίζεται παντού το πνευματικό και συμβολικό στοιχείο σε βάρος της νατουραλιστικής απόδοσης. Αυτά είναι κύρια χαρακτηριστικά στη βυζαντινή αγιογραφία. Απόκρυψη
ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ
1. Αντιγράψτε μια φορητή εικόνα χρησιμοποιώντας την παραδοσιακή τεχνική της αυγοτέμπερας (σκόνες χρώματος αναμεμειγμένες με αυγό).
2. Μελετήστε τις διαφορές της Μακεδονικής και της Κρητικής Σχολής και παρουσιάστε τες στην τάξη.
3. Επιλέξτε έναν ναό με τοιχογραφίες που βρίσκεται στην περιοχή σας και κάντε μια εργασία με θέμα την αγιογράφησή του.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1.Αχειμάστου-Ποταμιάνου, Μ. (1998). Εικόνες του Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών. Αθήνα: Υπουργείο Πολιτισμού – Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων.
2.Χατζηδάκης, Μ. (εισαγ.) και Μπορμπουδάκης, Μ. (επιμ.) (1993). Εικόνες της κρητικής τέχνης. Ηράκλειο: Βικελαία Βιβλιοθήκη – Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.