ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΚΥΜΑ ΕΞΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΝΑΖΑΟΥΑ (THE GREAT WAVE AT KANAGAWA)
Κατσουσίκα Χοκουσάι (Katsushika Hokusai), ζωγράφος και χαράκτης, 1760-1849
Υλικό: μελάνι σε χαρτί (έγχρωμη ξυλογραφία*) Έτος δημιουργίας: μεταξύ 1826-1833 Τόπος διατήρησης: Mητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης, Νέα Υόρκη, Η.Π.Α. Διαστάσεις: 26 ? 38 εκ.
Βιογραφικό:
Ο Κατσουσίκα Χοκουσάι γεννήθηκε στην Ιαπωνία. Θεωρείται μια ξεχωριστή προσωπικότητα για την τεχνική της χαρακτικής «ukiyo-e» ή, αλλιώς, εικόνες του «πλωτού κόσμου» (εικόνες εφήμερων απολαύσεων). Ο Χοκουσάι εμπνεόταν από την καθημερινή ζωή, τους απλούς ανθρώπους, τις παραδόσεις, τους μύθους και τη φύση. Τα πιο γνωστά έργα του τα δημιούργησε μετά την ηλικία των 60 χρόνων.
Η φήμη του στην Ιαπωνία –αλλά και στη Δύση, σε όσους είναι εξοικειωμένοι με το έργο του– βασίζεται στα σχέδια τοπίων, στα οποία περιλαμβάνονται καταρράκτες, γέφυρες και πιο πολύ το βουνό Φούτζι (Fuji). Άφησε πίσω του έναν σημαντικό αριθμό σχεδίων, γύρω στα 30.000. Από τα εικονογραφημένα φτηνά χαρτιά περιτυλίγματος των ολλανδικών προϊόντων ο Χοκουσάι γνώρισε τον ευρωπαϊκό τρόπο απεικόνισης ενός τοπίου, την προοπτική, τη φωτοσκίαση κ.ά. και όλα αυτά τα στοιχεία τα εισήγαγε στη ζωγραφική του (π.χ. στις «36 απόψεις του βουνού Φούτζι»), εγκαταλείποντας τα παραδοσιακά θέματα με πολεμιστές ή ευγενείς, που αποτελούσαν την κύρια εικονογράφηση στην ιαπωνική τέχνη της εποχής. Γύρω στο 1880 τα ιαπωνικά χαρακτικά έγιναν μόδα στη δυτική κουλτούρα και τα τυπώματα του Χοκουσάι μελετήθηκαν από καλλιτέχνες όπως ο Βαν Γκογκ, ο Ντεγκά, ο Μανέ κ.ά. Έτσι, το στιλ αναπαράστασης που προέκυψε στην τέχνη ονομάστηκε «ιαπωνισμός».
Παρουσίαση του έργου:
Το πιο γνωστό χαρακτικό του Χοκουσάι στην Ευρώπη είναι «Το μεγάλο κύμα». Η υπεροχή αυτού το έργου μπορεί να αποδοθεί –εκτός από την καθαρότητα και την ομορφιά του σχεδίου– στην επιβλητική δύναμη της αντίθεσης μεταξύ του κύματος και του βουνού. Το ταραγμένο κύμα μοιάζει να υψώνεται πάνω από τον θεατή, ενώ αντίθετα η μικρή, σταθερή πυραμίδα του βουνού Φούτζι βρίσκεται σε απόσταση. Στις παραδοσιακές απεικονίσεις φημισμένων τοπίων το βουνό Φούτζι ήταν πάντα το κέντρο της σύνθεσης. Ο Χοκουσάι αντέστρεψε αυτή την παράδοση και απεικόνισε το διάσημο βουνό σαν μικρό λόφο στο βάθος της εικόνας και στο μέσο ενός ταραγμένου θαλάσσιου τοπίου. Στον Χοκουσάι άρεσε να απεικονίζει το νερό σε κίνηση: οι αφροί του κύματος μοιάζουν σαν νύχια που θέλουν να αρπάξουν τους ψαράδες. Το τεράστιο κύμα σχηματίζει μια μάζα που έρχεται σε αντίθεση με τον άδειο χώρο που βρίσκεται από κάτω. Η επικείμενη συντριβή του κύματος δημιουργεί ένταση στο έργο. Μπροστά μας σχηματίζεται ένα μικρότερο μυτερό κύμα, που μοιάζει με μινιατούρα του βουνού Φούτζι και το οποίο επαναλαμβάνεται πίσω μακριά. Οι τρεις βάρκες που μεταφέρουν ψάρια στα νησιά φαίνεται σαν να βουλιάζουν ανάμεσα στα μεγάλα κύματα. Οι μικροσκοπικοί ψαράδες στριμώχνονται μέσα στις βάρκες, καθώς αυτές γλιστρούν κάτω και μέσα από το κύμα, και προσπαθούν να τις οδηγήσουν στην άλλη πλευρά. Η βιαιότητα της φύσης σ’ αυτό το έργο ισορροπεί με την ήρεμη αυτοπεποίθηση, την πειθαρχία και την αγωνιστικότητα των έμπειρων ψαράδων. Οι ψαράδες, με μια πρώτη ματιά, παρουσιάζονται σαν δευτερεύον στοιχείο της σύνθεσης, όμως δεν πρέπει να παραβλέψουμε τη μεγαλειώδη μάχη του ανθρώπου για την επιβίωσή του.
Για τους Δυτικούς αυτή η ξυλογραφία μοιάζει να είναι η πεμπτουσία της ιαπωνικής εικόνας, όμως για τους παραδοσιακούς Ιάπωνες της εποχής του Χοκουσάι η απεικόνιση των ψαράδων, της προοπτικής ή της λεπτής σκιάς στον ουρανό ήταν θέματα μη αποδεκτά.
Αριστερά, στο επάνω μέρος του έργου, υπάρχει ένα κείμενο με γιαπωνέζικη γραφή. Τα κείμενα αυτά, που αποτελούσαν χαρακτηριστικό των γιαπωνέζικων χαρακτικών, ήταν συνήθως ποιήματα, και αυτά τα ποιήματα εικονογραφούσε η εικόνα.
ΓΩΣΣΑΡΙ
Ξυλογραφία:
Είναι η παλαιότερη μέθοδος τυπώματος. Σε μια ξύλινη επίπεδη και λεία πλάκα ο καλλιτέχνης σχεδιάζει με σινική μελάνη το σχέδιό του. Με ειδικά μαχαιράκια χαράζει και αφαιρεί ό,τι δεν πρέπει να τυπωθεί και αφήνει ανέπαφο ό,τι πρέπει να φανεί. Με κύλινδρο απλώνει τυπογραφικό μελάνι στην επιφάνεια που εξέχει, στη συνέχεια τοποθετεί πάνω της το ειδικό χαρτί και τέλος τυπώνει στο πιεστήριο. Στην έγχρωμη ξυλογραφία απαιτούνται τόσες ξύλινες επιφάνειες όσες είναι και τα χρώματα του έργου.
ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ
1. Παρατηρήστε προσεκτικά και περιγράψτε τι συμβαίνει σ’ αυτή την εικόνα.
2. Πόσα και ποια επίπεδα υπάρχουν σ’ αυτό το έργο;
Αρχικά το έργο φαίνεται να είναι επίπεδο, όπως συμβαίνει με όλα τα γιαπωνέζικα χαρακτικά. Ωστόσο, υπάρχει μια στοιχειώδης ατμοσφαιρική προοπτική, η οποία φαίνεται στο μπροστινό μέρους του έργου: τα κύματα είναι σχεδιασμένα με έντονα κοντράστ, ενώ στο πίσω μέρος ο ουρανός είναι απαλά χρωματισμένος. Παράλληλα υπάρχει και η σχεδιαστική προοπτική με τις επικαλύψεις των κυμάτων, όπου κάθε επικάλυψη δημιουργεί ένα νέο επίπεδο. Έτσι, γενικά, μπορούμε να πούμε ότι υπάρχουν πέντε διαφορετικά επίπεδα: το πρώτο χαμηλό κύμα, οι βάρκες, το μεγάλο κύμα, το βουνό και ο ουρανός. Απόκρυψη
3. Πόσα και ποια χρώματα χρησιμοποιεί ο καλλιτέχνης σ’ αυτή την ξυλογραφία;
α. Το μπλε και δύο-τρεις τόνους του, β. τις ώχρες με τους τόνους και τις αποχρώσεις τους, γ. το λευκό, δ. το γκρι και ε. το μαύρο για τα περιγράμματα. Απόκρυψη
4. Ποια στοιχεία δημιουργούν αντιθέσεις και ποια ισορροπούν το έργο;
Αντίθεση δημιουργούν: α) τα διαφορετικά ύψη των κυμάτων, β) οι καμπύλες γραμμές των κυμάτων και ιδιαίτερα του μεγάλου κύματος, στο οποίο έχουμε δύο καμπύλες με διαφορετική φορά, γ) οι απολήξεις του αφρού των κυμάτων, που μοιάζουν με νύχια αρπακτικού, και δ) το σκούρο μπλε του κύματος με το άσπρο του αφρού της επιφάνειας.
Όσον αφορά τις ισορροπίες: α) Το βουνό ισορροπεί το κενό που αφήνει η έντονη καμπύλη του κύματος. β) Το μέγεθος και το χρώμα του ουρανού ισορροπούν τον έντονο σχηματισμό των κυμάτων. γ) Επίσης, έχουμε χρωματική ισορροπία, γιατί ο καλλιτέχνης έχει μοιράσει απαλά και έντονα χρώματα, μπλε και γκρίζα κτλ. Απόκρυψη
5. Θεωρείτε το έργο πρωτότυπο ή κοινότοπο, δραματικό ή λυρικό, δυνατό ή αδύναμο; Αιτιολογήστε την απάντησή σας.
6. Το έργο αυτό είναι περισσότερο γραμμικό ή ζωγραφικό;
Στους Ευρωπαίους καλλιτέχνες έκανε εντύπωση η αφηγηματικότητα των έργων αυτών, η λεπτή ποίηση της θεματολογίας τους, οι απροσδόκητες οπτικές γωνίες και η διαφορετικότητα σε σχέση με τους παγιωμένους κανόνες της ευρωπαϊκής ακαδημαϊκής ζωγραφικής. Απόκρυψη
10. Ποια πιστεύετε ότι θα είναι η επόμενη σκηνή; Πώς θα εξελιχθεί η ιστορία του έργου;
11. Ποιες σκέψεις σάς έρχονται στον νου, όταν βλέπετε αυτό το έργο;
ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ
1. Δοκιμάστε με τα κατάλληλα εργαλεία και με τις οδηγίες του καθηγητή σας να κάνετε ένα χαρακτικό σε μια επιφάνεια λινόλεουμ και τυπώστε το σε χαρτί.
2. Σε ποια προϊόντα μαζικής παραγωγής θα μπορούσε να γίνει χαρτί περιτυλίγματος «Το μεγάλο κύμα» του Χοκουσάι; Συζητήστε στην τάξη τις προτάσεις σας.
3. Επιλέξτε και ζωγραφίστε ένα φυσικό ή καθημερινό στοιχείο (π.χ. Δέντρο, λουλούδι, βουνό, κτίριο κ.ά.) από μια απροσδόκητη οπτική γωνία.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1.Carla, G.C. (2004). Hokusai. London: Phaidon.
2.Gombrich, Ε.Η. (1994). Το χρονικό της τέχνης. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.
3.Hillier, J. (1966). Hokusai drawings. London: Phaidon.
4.Mathis Forger (1991). Housie prints and drawings. Munich: Pestle.