Τζόρτζιο ντε Κίρικο (Giorgio de Chirico), ζωγράφος, 1888-1978
Υλικό: λάδι σε μουσαμά Έτος δημιουργίας: 1917 Τόπος διατήρησης: ιδιωτική συλλογή, Μιλάνο, Ιταλία Διαστάσεις: 97 ? 66 εκ.
Βιογραφικό:
Ο Τζόρτζιο ντε Κίρικο ήταν Ιταλός ζωγράφος που γεννήθηκε στην Ελλάδα (Βόλος). Υπήρξε ο κύριος εκπρόσωπος της μεταφυσικής ζωγραφικής* και γνωστός για τη μεταφυσική και ονειρική αίσθηση του έργου του, την οποία όμως εγκατέλειψε το 1919, για να επιστρέψει σε ένα είδος κλασικισμού με επιρροές από τον Ραφαήλ, τον Ρούμπενς κ.ά. Επηρεάστηκε όχι μόνο από την κλασική αρχαιότητα, αλλά και από τη γερμανική φιλοσοφία του Σοπενχάουερ και του Νίτσε. Θεωρήθηκε ο μεγάλος πρόδρομος του σουρεαλισμού. Σπούδασε ζωγραφική στο Μόναχο από το 1906 έως το 1909. Στη διάρκεια ενός ταξιδιού του στο Παρίσι (1911-1914) γνωρίστηκε με τον Απολιναίρ και τον Πικάσο. Απέναντι στις πρωτοπορίες των αρχών του 20ού αιώνα και στις στιλιστικές εικονοκλαστικές αναζητήσεις των καλλιτεχνών του Παρισιού, ο Ντε Κίρικο προασπίστηκε μια ζωγραφική αναπαραστατική. Αντλούσε τα θέματά του από τους αρχαίους μύθους, από φαντασίες και οράματα της μνήμης. Αφοσιώθηκε στις τοπιογραφίες, στις νεκρές φύσεις και σε θέματα σχετικά με την αρχαιότητα και τον μεσογειακό χώρο. Ανάμεσα στα έργα του είναι και τα ακόλουθα: «Αίνιγμα ενός φθινοπωρινού απομεσήμερου», «Μεταφυσικά εσωτερικά», «Μυστηριώδη λουτρά», «Έπιπλα στην κοιλάδα», «Έκτωρ και Ανδρομάχη».
Παρουσίαση του έργου:
Από το 1912 ο Ντε Κίρικο είχε αρχίσει να φιλοτεχνεί την περίφημη σειρά του «Ιταλικές πλατείες», επηρεασμένος από τα κείμενα του Νίτσε για τις μεγάλες πλατείες και τα σιωπηλά μνημεία που μεταμορφώνονται με τις μακριές σκιές που δημιουργεί ο ήλιος καθώς δύει. Σ’ αυτό το πλαίσιο ζωγραφίζει τις «Ανησυχητικές μούσες», κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου.
Στο πρώτο επίπεδο βρίσκονται δύο αγάλματα, το ένα όρθιο πάνω σε χαμηλό βάθρο, το άλλο καθιστό πάνω σε μπλε κουτί. Η αίσθηση ότι αυτά είναι αγάλματα αναιρείται από τα κεφάλια τους, που μας θυμίζουν ανδρείκελα*. Το κεφάλι του όρθιου αγάλματος μοιάζει με ξύλινο. Το κεφάλι του καθιστού αγάλματος έχει βγει από τη θέση του και είναι ακουμπισμένο κάτω. Ένα πολύχρωμο κουτί και μια λεπτή στήλη σαν παιδικό ζαχαρωτό συμπληρώνουν την εικόνα σε πρώτο πλάνο. Οι μορφές, διφορούμενες, αινιγματικές και απομονωμένες, δημιουργούν την αίσθηση ότι είμαστε μπροστά σε μια αλληγορική σκηνή. Όσον αφορά την όρθια μορφή, δε γίνεται κατανοητό αν ο θεατής βλέπει την πλάτη της ή την μπροστινή της πλευρά. Οι καμπυλόγραμμες πτυχώσεις του ρούχου πέφτουν άκαμπτες. Στην καθιστή μορφή βλέπουμε κάποιες γραμμές, σαν από γαζί μηχανής, να διατρέχουν τους μηρούς και το στήθος, δημιουργώντας ερωτηματικά για το υλικό του αγάλματος.
Δεξιά, βυθισμένα στη σκιά ενός αναγεννησιακού κτιρίου που κλείνει την έξοδο, απεικονίζονται ένα βάθρο ακόμη και, σε χαμηλή βάση, το άγαλμα του Απόλλωνα. Όλες οι μορφές είναι πάνω σε μια ξύλινη εξέδρα που έχει στηθεί στην έρημη πλατεία, σαν σκηνικό μιας παράστασης.
Στο βάθος παρουσιάζεται το Καστέλο Εστένσε, σύμβολο της Φεράρα, μισοκρυμμένο από το ανυψωμένο σανίδωμα της εξέδρας. Αριστερά υπάρχουν σπίτια, πίσω από τα οποία προβάλλουν καπνοδόχοι κάποιου εργοστασίου. Το κουτί στο πρώτο επίπεδο και η σκιά του αντιβαίνουν στους κανόνες της προοπτικής. Στο βάθος του πίνακα και στα αριστερά διαφαίνεται το χρώμα ενός ηλιοβασιλέματος. Αναρωτιόμαστε ωστόσο, αν ο ήλιος δύει στο βάθος του πίνακα, τότε από ποιο φως φωτίζονται οι μορφές και τα αντικείμενα στο πρώτο επίπεδο του πίνακα, έτσι που οι βαριές σκιές τους να πέφτουν στα αριστερά της εικόνας;
Μια αίσθηση μυστηρίου φαίνεται να τυλίγει αυτόν τον αλληγορικό τόπο, ένα αίνιγμα μοιάζει να κρύβεται πίσω από όλα αυτά ή ένα προμήνυμα που χρήζει ερμηνείας. Το αποτέλεσμα είναι μια έντονη αίσθηση απομόνωσης, ένα αίσθημα ρίγους για μια σιωπή αφόρητη.
ΓΩΣΣΑΡΙ
Ανδρείκελο:
Ανθρωπομορφική φιγούρα με ωοειδές κεφάλι χωρίς χαρακτηριστικά και σώμα το οποίο πολλές φορές αρθρώνεται από μηχανικές κατασκευές.
Μεταφυσική ζωγραφική:
Ο Ντε Κίρικο και ο Κάρλο Καρά, βασικοί εκπρόσωποι του ιταλικού φουτουρισμού, διαμόρφωσαν το ύφος του κινήματος της μεταφυσικής ζωγραφικής (1917-19). Με αυτόν τον όρο εννοούμε την αναπαράσταση μιας πραγματικότητας φαντασιακής, που αποτελεί πολλές φορές μια έντονη καταγγελία της απώλειας των βασικών νοημάτων της ανθρώπινης ύπαρξης. Τα έργα της μεταφυσικής ζωγραφικής έχουν αινιγματική ατμόσφαιρα.
Ο χώρος δεν ανταποκρίνεται με συνέπεια στους κανόνες της προοπτικής. Ενώ οι γραμμές στο δάπεδο τείνουν προς ένα κεντρικό σημείο φυγής, τα ορθογώνια παραλληλεπίπεδα (το μπλε και το πολύχρωμο κουτί) είναι σχεδιασμένα με τέτοιον τρόπο, που το μεν μπλε κουτί τείνει προς άλλο σημείο φυγής, το δε πολύχρωμο απεικονίζεται με αντίστροφη προοπτική που θυμίζει τον βυζαντινό τρόπο αναπαράστασης. Απόκρυψη
3. Η φιγούρα στο πρώτο επίπεδο μας έχει γυρισμένη την πλάτη ή κοιτάζει προς εμάς;
Ηθελημένα ο καλλιτέχνης έχει ζωγραφίσει έτσι τη φιγούρα, ώστε τη μια στιγμή να φαίνεται πως κοιτάζει εμπρός και την άλλη ότι είναι στραμμένη με την πλάτη προς τον θεατή. Υπάρχει ηθελημένη αμφισημία. Απόκρυψη
4. Παρατηρήστε την καθιστή φιγούρα. Από τι υλικό είναι κατασκευασμένη;
Η αυθόρμητη απάντηση είναι από μάρμαρο. Αν παρατηρήσουμε όμως καλύτερα, θα δούμε επάνω της σχεδιασμένες διάστικτες γραμμές, που θυμίζουν τις ραφές στις πάνινες κούκλες. Απόκρυψη
5. Παρατηρήστε στο βάθος τον ουρανό. Τι ώρα της ημέρας είναι;
Ο ουρανός είναι γκρίζος, αλλά πιο φωτεινός στο κάτω μέρος, στα όρια του ορίζοντα. Αυτό θα μπορούσε να συμβαίνει νωρίς το πρωί ή αργά το βράδυ. Τα χρώματα όμως δεν παραπέμπουν σε ηλιοβασίλεμα. Η ώρα τελικά είναι απροσδιόριστη. Απόκρυψη
6. Από πού έρχεται το φως και οι σκιές είναι τόσο έντονες και μακριές; Ποια ώρα της ημέρας είναι στην πραγματικότητα οι σκιές τόσο μακριές;
Στο ηλιοβασίλεμα είναι ιδιαίτερα μακριές οι σκιές. Η πηγή του φωτός βρίσκεται κάπου δεξιά και έξω από το έργο, προς το μέρος του θεατή. Ωστόσο, η σκιά που ρίχνει το κτίριο και οι σκιές των αγαλμάτων και των αντικειμένων δε φαίνεται να πέφτουν από την ίδια πηγή φωτός, αφού έχουν διαφορετική κατεύθυνση. Απόκρυψη
7. Πώς θα χαρακτηρίζατε τις κεντρικές φιγούρες; Στάσιμες, κινητικές, σε αναμονή, σε στάση προσοχής κτλ.; Τι έχετε να παρατηρήσετε για τα κεφάλια τους;
Ο χαρακτηρισμός τους από τον θεατή είναι υποκειμενικός και επιδέχεται πολλές ερμηνείες, αφού ληφθεί υπόψη και ο τίτλος του έργου: «Ανησυχητικές μούσες». Η έλλειψη χαρακτηριστικών στα κεφάλια τους αποκλείει τη μία και μοναδική απάντηση ως προς την έκφρασή τους, κι αυτό είναι από τα κεντρικά σημεία της μεταφυσικής ζωγραφικής. Απόκρυψη
8. Τι συναισθήματα σας προκαλεί αυτή η πλατεία; Θα θέλατε να βρεθείτε εκεί; Να περπατήσετε ανάμεσα στα αγάλματα;
9. Ποιες ιδέες νομίζετε ότι κρύβονται πίσω από την εικόνα που παρουσιάζει ο Ντε Κίρικο;
Το έργο του Ντε Κίρικο μπορεί να συσχετιστεί με την επιρροή που άσκησαν επάνω του η Ελλάδα στην οποία γεννήθηκε και η Ιταλία από την οποία κατάγεται, με την ελληνορωμαϊκή και την αναγεννησιακή του παιδεία για την τέχνη, με τις ιδέες του Νίτσε για τον άνθρωπο. Στο έργο υπεισέρχονται οι απόψεις του ζωγράφου για την αλλοτριωμένη θέση του ανθρώπου στη σύγχρονη εποχή. Απόκρυψη
10. Ο ζωγράφος απεικονίζει κάτι που είδε ή κάτι που φαντάστηκε;
Πρόκειται για πράγματα που είδε στην καθημερινή του ζωή, αγάλματα, πλατείες, κτίρια και αντικείμενα, τα οποία τοποθέτησε σε έναν σκηνικό χώρο συνδυάζοντάς τα με τη φαντασία του. Απόκρυψη
11. Τι θα μπορούσατε να προσθέσετε στο έργο χωρίς να αλλάξει το γενικότερο νόημά του;
ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ
1. Δημιουργήστε με κολάζ έναν κόσμο ονείρου. Δώστε τίτλο στο έργο σας.
2. Σε μια φωτογραφία από περιοδικό ενός χώρου εσωτερικού ή εξωτερικού προσθέστε ετερόκλητα αντικείμενα, ανατρέποντας την προοπτική και την κλίμακα της αρχικής εικόνας.
3. Βρείτε πληροφορίες για τον Ντε Κίρικο και τα έργα του.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1.Βασιλάκος, Ν. (1986). Τζόρτζιο ντε Κίρικο, ο μέγας μεταφυσικός. Αθήνα: Ύψιλον.
2.Gimferrer, P. (1989). Ντε Κίρικο. Αθήνα: Γκοβόστης.
3.Λοϊζίδη, Ν. (1984). Ο υπερρεαλισμός στη νεοελληνική τέχνη. Η περίπτωση Νίκου Εγγονόπουλου. Αθήνα: Νεφέλη.