Υλικό: μάρμαρo Έτος δημιουργίας: 164-156 π.Χ. Περίπου Τόπος διατήρησης: Μουσείο Περγάμου, Κρατικό
Μουσείο Βερολίνου, Γερμανία Διαστάσεις: μήκος 120 μ., ύψος 2,30 μ.
Σύντομο ιστορικό:
Μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, όταν η ελληνική επικράτεια είχε εξαπλωθεί στην Ανατολή, παρουσιάστηκαν σημαντικές ευκαιρίες στους καλλιτέχνες και τους τεχνίτες για να δημιουργήσουν νέα έργα τέχνης και αρχιτεκτονικής. Τότε προστάτες των τεχνών ήταν οι άρχοντες της ελληνιστικής αυτοκρατορίας, που ήθελαν να προβάλουν το γόητρό τους.
Η Πέργαμος δημιουργήθηκε, με πρότυπο την Αθήνα, γύρω από μια ακρόπολη, πάνω στην οποία κτίστηκε αυτός ο ναός αφιερωμένος στον Δία. Σύμφωνα με την επιγραφή στο πρόπυλο*, παραγγελιοδότης του ναού ήταν ο Ευμένης Β΄ (197-159 π.Χ.), γιος του Αττάλου Α΄ (241-197 π.Χ.), κυρίαρχου της Περγάμου μετά τη νίκη του επί των Γαλατών. Ο Ευμένης, θέλοντας να μείνει στην αιωνιότητα η νίκη του πατέρα του, ανήγειρε τον Βωμό του Δία, η κατασκευή του οποίου ολοκληρώθηκε το 156 π.Χ. περίπου. Κάτω από την κιονοστοιχία, στο βάθρο του βωμού και πλάι στα σκαλιά της εισόδου, μια ζωφόρος*, κολοσσιαία σε σύλληψη και ένταση, περιζώνει τον ναό, αναπαριστώντας τη Γιγαντομαχία.
Σήμερα η διακοσμητική ζωφόρος του ναού μαζί με ολόκληρο τον ναό βρίσκεται στο Βερολίνο.
Παρουσίαση του έργου:
Όπως και στον Παρθενώνα, στη ζωφόρο του Βωμού του Δία αναπαριστάνεται η αρχέγονη μάχη ανάμεσα σε θεούς και Γίγαντες. Αυτός ο αγώνας, σύμφωνα με τον μύθο, είχε ως αποτέλεσμα να κυριαρχήσουν ο Δίας και οι άλλοι θεοί του Ολύμπου στους απείθαρχους αυτόχθονες κατοίκους της γης, τους Γίγαντες. Πρόκειται στην ουσία για μια συμβολική αναπαράσταση της μάχης που έληξε με την απόλυτη κυριαρχία των Ατταλιδών επάνω στους Γαλάτες. Οι νικητές (Ατταλίδες) ταυτίζονται με τους θεούς, που εκπροσωπούν την τάξη και τη λογική, ενώ οι ηττημένοι (Γαλάτες) ταυτίζονται με τους Γίγαντες, που εκπροσωπούν τις δυνάμεις του χάους. Πάνω στο έργο οι ειδικοί αναγνωρίζουν την εργασία 16 διαφορετικών γλυπτών.
Η τρομερή μάχη ανάμεσα στους δύο αντιπάλους βρίσκεται σε πλήρη έξαρση. Οι Γίγαντες κατατροπώνονται από τους θεούς, οι μύες του προσώπου τους συσπώνται από πόνο και απόγνωση, τα σώματά τους φανερώνουν την ένταση των αγωνιωδών κινήσεών τους. Οι θεοί, αντίθετα, σίγουροι για την υπεροχή και τη νίκη τους, εμφανίζονται δυνατοί, με ατάραχα πρόσωπα.
Η θεά Αθηνά, στην ανατολική πλευρά του βωμού, έχει γονατίσει τον Γίγαντα Αλκυονέα. Δίπλα της βρίσκεται η φτερωτή θεά Νίκη και κάτω η Γη σε ένα δυναμικό σύμπλεγμα. Όλοι οι θεοί του Ολύμπου αγωνίζονται με ορμή εναντίον των Γιγάντων. Οι Γίγαντες, με την αλλόκοτη μορφή τους, με ανθρώπινα σώματα που καταλήγουν σε φιδίσιες ουρές, βρίσκονται σχεδόν κολλημένοι στο έδαφος. Μάχονται με όλες τους τις δυνάμεις, αλλά δεν μπορούν να νικήσουν τους θεούς. Η υπεροχή των θεών είναι προφανής. Οι υπερβολικά τονισμένες, συναισθηματικά φορτισμένες αντιδράσεις των μορφών, αλλά και η φυσικότητά τους δημιουργούν ένα γλυπτικό έργο δυναμικό και ταυτόχρονα δραματικό
ΓΩΣΣΑΡΙ
Ζωφόρος:
Ανάγλυφη διακόσμηση σε συνεχείς σειρές από κάθετες πλάκες, συνήθως σε τοίχους ναών.
Πρόπυλο:
Στεγασμένος χώρος, εξωτερική συνέχεια της πύλης ενός ιερού ή ενός οικοδομικού συγκροτήματος με μνημειακή αρχιτεκτονική.
ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ
1. Παρατηρήστε το πλάσιμο των μορφών πάνω στο έργο, τις πτυχώσεις των ιματίων, τις κινήσεις τους. Πώς ακολουθούν τα υφάσματα την κίνηση των σωμάτων;
2. Πώς σχετίζεται με το φως το βαθύ πλάσιμο των μορφών, που σχεδόν βγαίνουν τρισδιάστατες έξω από την πέτρα που τις στηρίζει;
Το φως αντανακλάται στις επίπεδες επιφάνειες, ενώ οι εσοχές σκιάζονται. Αυτό δημιουργεί μια έντονη διαφοροποίηση ανάμεσα στο φως και στη σκιά, «χρωματίζοντας» σχεδόν το γλυπτικό έργο, αφού φώτα και σκιές εναλλάσσονται σε όλη του την επιφάνεια. Είναι πολύ μεγάλη η σημασία του κοντράστ (του κιαροσκούρο) για την εκφραστικότητα ενός έργου τέχνης. Απόκρυψη
3. Κάντε μια λίστα μορφικών στοιχείων (γραμμή, σχήμα, μορφή, υφή, χώρος, χρώμα, τόνος) και στοιχείων της σύνθεσης (ισορροπία, ενότητα, έμφαση, αντίθεση, ρυθμός, κίνηση). Χρησιμοποιήστε αυτούς τους όρους για να περιγράψετε το έργο.
4. Ποιες διαφορές εντοπίζετε ανάμεσα σε ένα κλασικό και σε ένα ελληνιστικό έργο τέχνης, όπως αυτό;
Η κλασική τέχνη δείχνει αυτοσυγκράτηση στην έκφραση συναισθημάτων, αφού στόχος της είναι η αναπαράσταση της ιδανικής ομορφιάς, του ιδανικού ανθρώπου. Δεν εκφράζει τα μεγάλα πάθη, τον μεγάλο πόνο ή την έντονη χαρά, κανένα έντονο συναίσθημα δεν ταράζει τις ιδανικές ανθρώπινες μορφές της, καμία παραμόρφωση. Οι μορφές είναι ισορροπημένες, αρμονικές, δεν αναπαριστάνουν το εφήμερο ή το φευγαλέο, αλλά αυτό που μένει για πάντα, το αιώνιο. Η ελληνιστική τέχνη, αντίθετα, εκφράζει το πάθος, το συναίσθημα, την ένταση, που παριστάνεται μέσα από τις συσπάσεις των μυών, οι οποίες παραμορφώνουν τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Η κλασική τέχνη της πόλης της Αθήνας απευθυνόταν στους πολίτες της. Η ελληνιστική τέχνη απευθύνεται στον λαό μιας αυτοκρατορίας. Αυτό που άλλαξε στην ελληνιστική περίοδο ήταν το ετερόκλητο πλήθος στο οποίο απευθυνόταν η τέχνη, που έπρεπε να καταλάβει το μήνυμα της εξουσίας άμεσα και δραστικά. Απόκρυψη
5. Πώς θα χαρακτηρίζατε τη σχέση των μορφών μεταξύ τους; Μπορούμε να αποσπάσουμε μία χωρίς να ζημιωθεί η διπλανή;
Οι μορφές είναι άρρηκτα δεμένες μεταξύ τους. Μέσα από την πλοκή των κινήσεων των σωμάτων και των πτυχώσεων οι μορφές συνδέονται νοηματικά και αισθητικά. Καμία δεν μπορεί να αποσπαστεί χωρίς να επηρεαστεί η άλλη. Πρόκειται για την αρχή της οργανικής ενότητας, χαρακτηριστικό κατ’ εξοχήν της κλασικής τέχνης, σύμφωνα με την οποία τίποτα δεν μπορεί να προστεθεί ή να αφαιρεθεί από το έργο χωρίς να ζημιωθεί το σύνολο. Απόκρυψη
6. Πώς θα χαρακτηρίζατε τη σχέση των μορφών με το φόντο αλλά και με τον περιβάλλοντα χώρο;
Οι μορφές είναι σκαλισμένες πολύ βαθιά πάνω στην πέτρα, σχεδόν βγαίνουν τρισδιάστατες έξω από αυτήν, και μοιάζει να ξεχύνονται πάνω στα σκαλοπάτια που οδηγούν στον βωμό. Αυτός που ανεβαίνει τα σκαλοπάτια έχει την εντύπωση ότι η μάχη μαίνεται ακριβώς δίπλα του. Απόκρυψη
7. Ποιο μήνυμα προσπαθούσε το έργο να περάσει στους θεατές;
Ο Άτταλος Α΄ και οι μισθοφόροι στρατιώτες του είχαν νικήσει τους βάρβαρους Γαλάτες. Η αναπαράσταση της Γιγαντομαχίας ταυτίζει, συμβολικά, τους θεούς με τους Ατταλίδες, τους οποίους αναγορεύει σε θεούς και γι’ αυτό άξιους να κυβερνούν και να δοξάζονται. Το έργο ήταν ευανάγνωστο και η σύνδεση των αρχόντων με τους θεούς γινόταν άμεσα. Αυτό σήμαινε για τους κατοίκους της Περγάμου αίσθημα ικανοποίησης για τη νίκη τους εναντίον των βαρβάρων, αλλά και εμπιστοσύνη απέναντι στους άρχοντες. Παρουσιάζοντας τους κυβερνώντες αλάνθαστους και δυνατούς ως θεούς, το έργο δημιουργεί μια αίσθηση ασφάλειας. Απόκρυψη
ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ
1. Δημιουργήστε, χωρισμένοι σε ομάδες, μια εργασία (project) για μια τοιχογραφία αναπαραστατική στο κτίριο του σχολείου που να σχετίζεται με τα ενδιαφέροντά σας και να εκφράζει κάποιο θετικό μήνυμα.
2. Μάθετε τις σωστές αναλογίες του ανθρώπινου προσώπου, μελετήστε τις συσπάσεις των μυών του σε διαφορετικές συναισθηματικές καταστάσεις και αναζητήστε τες σε διάφορες εικόνες (φωτογραφίες, περιοδικά, κόμικς).
3. Δημιουργήστε με πλαστελίνη ή πηλό ανθρώπινα πρόσωπα με χαρακτηριστικές εκφράσεις (γέλιο, έκπληξη, πόνος κτλ.).
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1.Κοκκορού-Αλευρά, Γ. (1995). Η τέχνη της Αρχαίας Ελλάδας. Αθήνα: εκδ. Καρδαμίτσα.