ΠΕΡΙΗΓΗΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ
 
ΕΙΚΑΣΤΙΚΑ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ
34
Ζωγραφική
ΠΟΡΤΡΕΤΟ ΦΑΓΙΟΥΜ (ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΣ)
 
Υλικό: εγκαυστική* σε ξύλο
Έτος δημιουργίας: 138-192 μ.X.
Τόπος διατήρησης: Κολέγιο Ίτον, Γουίντσορ, Μπερκσάιρ, Μ. Βρετανία
Διαστάσεις: 40 ? 25 εκ.
 
  
 
Σύντομο ιστορικό:
Τα πορτρέτα Φαγιούμ ονομάστηκαν έτσι γιατί ανακαλύφθηκαν από αρχαιολόγους στη νεκρόπολη της περιοχής Φαγιούμ της Αιγύπτου το 1880. Ωστόσο, γνωστά μ’ αυτό το όνομα είναι και τα πορτρέτα που προέρχονται από άλλες νεκροπόλεις της Αιγύπτου (Μέμφις, Χαουάρα κ.ά.). Δημιουργήθηκαν τους τρεις πρώτους μετά Χριστόν αιώνες από Έλληνες ζωγράφους και ήταν νεκρικά πορτρέτα, τα οποία τοποθετούνταν πάνω στη μούμια στη θέση του προσώπου. Ήταν φτιαγμένα επάνω σε ξύλο ή λινό ύφασμα, συνήθως με τη μέθοδο της εγκαυστικής ή με τη χρήση τέμπερας. Οι Αιγύπτιοι πίστευαν ότι η διατήρηση της εικόνας θα διατηρήσει ζωντανή και την ψυχή του νεκρού, και γι’ αυτό έφτιαχναν τις μούμιες και τα πορτρέτα τους. Μετά την κατάκτηση της Αιγύπτου από τους Ρωμαίους (31 π.Χ.) οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι κάτοικοι της Αιγύπτου συνέχιζαν τις νεκρικές αιγυπτιακές παραδόσεις. Τα περισσότερα έργα αρχαίας ελληνικής ζωγραφικής που έχουν διασωθεί είναι τα πορτρέτα Φαγιούμ.
 
Παρουσίαση του έργου:
Το συγκεκριμένο πορτρέτο ενός άντρα στρατιωτικού προέρχεται από την πόλη Μέμφιδα στη Σαχάρα της Αιγύπτου. Καταλαβαίνουμε ότι πρόκειται για στρατιωτικό αξιωματούχο, γιατί διαγώνια στο στήθος του και από τον αριστερό ώμο του έχει μια δερμάτινη λουρίδα που στηρίζει το ξίφος του. Επιπλέον, πρόκειται για εύπορο αξιωματούχο, αφού το κόστος κατασκευής της μούμιας, αλλά και του πορτρέτου, και μάλιστα από άριστο πορτρετίστα, ήταν υψηλό. Πιθανώς ο απεικονιζόμενος ήταν Ρωμαίος, παρόλο που εκείνη την εποχή (190-200 μ.Χ.) στον ρωμαϊκό στρατό κατατάσσονταν νέοι από διάφορους λαούς.
Αυτό το νεκρικό πορτρέτο συνδυάζει και εκφράζει πολλά στοιχεία από την κοσμοπολίτικη κοινωνία της Αιγύπτου εκείνης της εποχής, όπως ευημερία, πλούτο, πανσπερμία λαών. Ο ζωγράφος ακολούθησε ως προς το ύφος την παράδοση της ελληνικής αλεξανδρινής ζωγραφικής, που ήταν πιστή στη λεπτομερή νατουραλιστική απόδοση. Η τεχνική της εγκαυστικής σε ξύλο με υπόστρωμα κόλλας (όπως αυτή διακρίνεται στην ξεφλουδισμένη από χρώμα σκιά της μύτης) διατήρησε μέχρι τις μέρες μας το λαμπερό χρώμα του πορτρέτου. Στη διατήρηση βοήθησε ιδιαίτερα η στεγνή άμμος της ερήμου και το ξηρό κλίμα.
Τα χρώματα που έχουν χρησιμοποιηθεί είναι το άσπρο, το μαύρο, το κόκκινο και το κίτρινο. Αυτά είναι τα χρώματα της αρχαίας ελληνικής ζωγραφικής. Σπανίως χρησιμοποιούνταν το πράσινο ή κάποιο άλλο χρώμα. Το ύφος του είναι πραγματικά διαχρονικό. Πρόκειται για ένα αριστούργημα, αποκορύφωμα της ζωγραφικής απόδοσης του πορτρέτου. Ο άγνωστος σ’ εμάς καλλιτέχνης (όλοι οι ζωγράφοι Φαγιούμ παραμένουν ανώνυμοι) έπλασε με γρήγορες πινελιές τον όγκο του προσώπου. Απέδωσε με μεγάλη ακρίβεια τα χαρακτηριστικά του συγκεκριμένου προσώπου, έτσι που θεωρείται πιθανόν ο εικονιζόμενος να πόζαρε ενώ ήταν εν ζωή.
Η κόμμωσή του είναι χαρακτηριστική της εποχής. Τα γένια του είναι ελαφρώς απεριποίητα. Φορά λευκό χιτώνα και σκούρο μανδύα με χρυσή πόρπη. Χρυσές διακοσμήσεις έχει και η δερμάτινη θήκη. Το χρυσό έχει αποδοθεί με κίτρινο χρώμα.
Το φόντο είναι χρωματισμένο ουδέτερο. Το πρόσωπο είναι ελαφρά στραμμένο κατά τρία τέταρτα. Ο φωτισμός πηγάζει από τα δεξιά και το πλάσιμο του όγκου του προσώπου έχει γίνει με μικρές πινελιές και εξαιρετική δεξιοτεχνία. Εντύπωση προκαλεί το ρόδινο χρώμα της μύτης από την έκθεση του εικονιζομένου στον ήλιο.
Το πορτρέτο αυτό έχει ένα ελαφρά θλιμμένο αλλά έντονο βλέμμα. Κοιτά κατάματα τον θεατή, του μεταδίδει τη θλίψη του θανάτου, συγχρόνως όμως είναι ένα πρόσωπο γεμάτο ζωή. Δύσκολα πιστεύει κανείς ότι αυτός ο άνθρωπος έζησε 19 αιώνες πριν από εμάς.
 
ΓΩΣΣΑΡΙ
Εγκαυστική:
Τεχνική ζωγραφικής, γνωστή από την αρχαιότητα (από τον 5ο αιώνα π.Χ.). Χρησιμοποιείται σκόνη χρώματος αναμεμειγμένη σε λιωμένο κερί, το οποίο είναι η συνδετική ύλη. Το κερί προστατεύει το έργο από την υγρασία και άλλες φθορές, με αποτέλεσμα τη διατήρηση της λάμψης των χρωμάτων.
 
ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ
1. Πότε πιστεύετε ότι φτιάχτηκε αυτό το πορτρέτο;
 
2. Επάνω σε τι υλικό είναι φτιαγμένο το πορτρέτο;
 
3. Με ποια τεχνική είναι ζωγραφισμένο το έργο;
 
4. Πόσων ετών θα ήταν ο εικονιζόμενος, όταν φτιάχτηκε το πορτρέτο του;
 
5. Τι σκέψεις σάς έρχονται στον νου, όταν κοιτάζετε αυτό το νεκρικό πορτρέτο;
 
ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ
1. Μελετήστε τα πορτρέτα Φαγιούμ.
 
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1.Boilly, J.-C. (2000). L’Apostrophe Muette: Essai sur les Portraits du Fayoum. Paris: Hazan.
2.Δοξιάδη, Ε. (1997). Τα πορτρέτα του Φαγιούμ. Αθήνα: Αδάμ.
3.Doxiades, E. (1995). The mysterious Fayum Portraits: Faces from Ancient Egypt. London: Thames and Hudson.
 
 34 / 37