Τσακ Κλόουζ (Chuck Close), ζωγράφος, γενν. το 1940
Υλικό: ακρυλικό σε καμβά Έτος δημιουργίας: 1976-1978 Τόπος διατήρησης: Μουσείο Τέχνης Άκρον, Οχάιο, Η.Π.Α. Διαστάσεις: 273,5 ? 212,5 εκ.
Βιογραφικό:
Ο Τσακ Κλόουζ είναι Αμερικανός υπερρεαλιστής* ζωγράφος, ο οποίος ξεκίνησε ως αφηρημένος εξπρεσιονιστής. Κατόπιν, τη δεκαετία του 1960, αντιγράφει μια μικρή φωτογραφία την οποία μεγεθύνει σε πολύ μεγάλες διαστάσεις (3 ? 3 μέτρα περίπου) και αυτή την τεχνική και θεματολογία υιοθετεί στα επόμενα έργα του. Μέχρι το 1970 απέδιδε τη φωτογραφία σε ασπρόμαυρο, ενώ μετά το 1970 δημιούργησε έγχρωμα έργα, παραμένοντας πιστός στην ακριβή και λεπτομερειακή απόδοση της φωτογραφίας. Πειραματίζεται με διάφορα υλικά και χρησιμοποιεί ακόμη και τα δάχτυλά του για να ζωγραφίσει. Μετά το 1988, παρόλο που παρέλυσε, συνέχισε να ζωγραφίζει με ζωηρά χρώματα έργα που από κοντά φαίνονταν σαν αφηρημένες συνθέσεις, αλλά από μακριά διακρινόταν ένα πολύχρωμο πορτρέτο.
Παρουσίαση του έργου:
Για να αντιληφθούμε το έργο σωστά, θα πρέπει να φανταστούμε το πραγματικό του μέγεθος. Το έργο έχει ύψος τρία μέτρα περίπου και επιφάνεια έξι τετραγωνικά μέτρα, θα το χαρακτηρίζαμε δηλαδή ως μνημειακού μεγέθους έργο. Ο θεατής αντικρίζοντάς το εντυπωσιάζεται, όχι μόνο για το μέγεθος, αλλά και για την ακρίβεια της αναπαράστασης, για όλες τις λεπτομέρειες που έχει προσέξει και αποδώσει ο ζωγράφος. Πρόκειται για ένα πορτρέτο που ο καλλιτέχνης έχει «αντιγράψει» από μια συνηθισμένη φωτογραφία ταυτότητας ή διαβατηρίου. Τέτοιες φωτογραφίες (του εαυτού του, των φίλων του ή των γνωστών του) μεγέθυνε ο Κλόουζ πάνω σε ένα τελάρο και στη συνέχεια τις αντέγραφε χρησιμοποιώντας μολύβι και αερoγράφο* με ακρυλικά χρώματα. Δεν έκανε πορτρέτο εκ του φυσικού. Αξίζει να επισημάνουμε ότι ο Κλόουζ δε χρησιμοποιούσε απλώς τις πληροφορίες μιας φωτογραφίας για να φτιάξει ένα πορτρέτο, αλλά έφτιαχνε την ίδια τη φωτογραφία με όλες τις αδυναμίες της (φλουταρίσματα, παραμορφώσεις, συγκεκριμένη εστίαση κ.ά.) και τις δυνατότητές της (ακρίβεια, λεπτομέρεια, ακινησία κτλ.).
Ο Κλόουζ δεν ωραιοποιεί τη Λίντα. Είναι η πιο πιστή απεικόνιση της αλήθειας του προσώπου τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή, μόνο που αυτό έχει γίνει μέσα από τις δυνατότητες της φωτογραφικής μηχανής και την τεχνική της φωτογραφίας.
Η Λίντα έχει όμορφα μάτια, πυκνά και κατσαρά μαλλιά που πλαισιώνουν το πρόσωπό της, αλλά έχει και έντονες ρυτίδες έκφρασης γύρω από τα χείλη και ρυτίδες στον λαιμό, που ο Κλόουζ δεν απαλείφει. Η Λίντα μάς κοιτάζει πάντα στα μάτια, όπου και να κινηθούμε στον χώρο. Ο θεατής αναγκαστικά «συνομιλεί» μαζί της. Οι φωτογραφίες ταυτότητας είναι συνήθως ανέκφραστες, σε αντίθεση με το συγκεκριμένο έργο, όπου υπάρχει τελικά έκφραση. Η Λίντα έχει ένα ανεπαίσθητο χαμόγελο στα μισάνοιχτα χείλη της. Δείχνει μια γυναίκα ώριμη και φιλική.
Η τεχνική του Κλόουζ είναι ενδιαφέρουσα. Δίνει προσοχή σε κάθε εκατοστό του πίνακα. Δεν απλώνει απλώς πινελιές γύρω από ένα κεντρικό θέμα. Σχεδιάζει με ενδιαφέρον κάθε πόρο του δέρματος, κάθε τσίνορο, κάθε τρίχα των μαλλιών. Η προσοχή του καλλιτέχνη στην απόδοση όλων των λεπτομερειών σε όλη την έκταση του προσώπου, άρα και του πίνακα, θυμίζει απόδοση τοπίου. Είναι σαν ένα τοπίο προσώπου. Ο Κλόουζ ανακαλύπτει νέους τρόπους δημιουργίας και οδηγεί τον θεατή να δει με νέα ματιά τη φωτογραφία, το πορτρέτο, το πρόσωπο, τον πίνακα.
ΓΩΣΣΑΡΙ
Αερογράφος:
Πρόκειται για ένα εργαλείο που πετά, με τη βοήθεια πεπιεσμένου αέρα, ένα μικρό σύννεφο από σταγονίδια χρώματος (σπρέι). Ο αερογράφος χρησιμοποιείται συχνά με μασκάρισμα, για να αποδώσει ευαίσθητες τοπικές διαβαθμίσεις, αλλά και καθαρά «πλακάτα» χρώματα. Επιτυγχάνεται συχνά απόδοση που θυμίζει φωτογραφία.
Υπερρεαλισμός ή φωτορεαλισμός (hyperrealism, superrealism, photorealism):
Είναι εικαστικό κίνημα που εμφανίστηκε στην Αμερική γύρω στο 1965-70 στη ζωγραφική και τη γλυπτική. Τα θέματά του είναι σαν ένα ρεπορτάζ της καθημερινής ζωής. Παρουσιάζονται απλοί άνθρωποι, πρόσωπα της διπλανής πόρτας. Το ύφος των φωτορεαλιστών καλλιτεχνών είναι η πιο ακραία φωτογραφική ακρίβεια ενός υπερβολικού ρεαλισμού. Το έργο τους δημιουργεί ένα είδος ψευδαίσθησης, ότι πρόκειται για μια πραγματική φωτογραφία ή για μια πραγματικότητα. Γνωστοί καλλιτέχνες είναι ο Τζον ντε Αντρέα, ο Τσακ Κλόουζ και ο Ρίτσαρντ Έστες.
Θυμίζει φωτογραφία για διαβατήριο ή ταυτότητα, φωτογραφίες παρόμοιες μ’ αυτές που έχουμε βγάλει κι εμείς. Μας θυμίζει επίσης γνώριμα σ’ εμάς άτομα που πιθανώς μοιάζουν με τη γυναίκα της φωτογραφίας. Απόκρυψη
2. Φανταστείτε ότι το πορτρέτο έχει ύψος τρία περίπου μέτρα. Τι εντύπωση κάνει αυτό στον θεατή;
Σίγουρα ένα τόσο μεγάλο πορτρέτο, που δεσπόζει σε όλο τον πίνακα, εντυπωσιάζει τον θεατή. Εντυπωσιάζει ακόμη η απόδοση των λεπτομερειών. Μοιάζει σαν ο καλλιτέχνης να έχει ζωγραφίσει ξεχωριστά, μία μία, κάθε τρίχα του κεφαλιού και κάθε πόρο του δέρματος. Απόκρυψη
Ότι πρόκειται για ένα κοινό, καθημερινό πρόσωπο, ούτε άσχημο αλλά ούτε και πολύ ωραίο. Οι καλλιτέχνες παλιά ζωγράφιζαν τους άρχοντες, τους θεούς, τις διασημότητες. Εδώ είναι ένας απλός άνθρωπος που προκάλεσε το ενδιαφέρον του καλλιτέχνη, ο οποίος τον ανέδειξε ως μοντέλο για ένα περίφημο έργο τέχνης. Έτσι, ένας απλός, άσημος άνθρωπος γίνεται διάσημος και αναδεικνύεται η μεγάλη αξία του καθημερινού ανθρώπου, η αξία που έχει καθένας από εμάς. Απόκρυψη
4. Ποια είναι η σχέση πραγματικού προσώπου, φωτογραφικής αναπαράστασης και ζωγραφικής αναπαράστασης;
Σ’ αυτό το έργο αναδεικνύονται τρεις αλήθειες. Η Λίντα είναι υπαρκτό πρόσωπο, ζει, μεγαλώνει και γερνάει δίπλα μας. Η πραγματικότητα και η αλήθεια του προσώπου της Λίντας είναι ότι αλλάζει συνεχώς σε σχέση με τον χρόνο.
Η φωτογραφία απαθανατίζει μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή αυτού του προσώπου, που την επόμενη στιγμή έχει αλλάξει και δεν υπάρχει πλέον, αλλά την απαθανατίζει ερμηνεύοντας το πρόσωπο μέσα από τις τεχνικές δυνατότητες της φωτογραφικής μηχανής και της εκτύπωσης.
Η ζωγραφική αναπαράσταση ενός προσώπου (πορτρέτο) εκ του φυσικού είναι η ερμηνεία, η δυνατότητα και ο τρόπος απόδοσης (στιλ) ενός καλλιτέχνη γι’ αυτό το πρόσωπο. Είναι ο τρόπος με τον οποίο βλέπει και αποδίδει ο συγκεκριμένος καλλιτέχνης το συγκεκριμένο πρόσωπο.
Η ζωγραφική απόδοση όμως της φωτογραφίας ενός προσώπου είναι διαφορετική από τη ζωγραφική αναπαράστασή του εκ του φυσικού. Ο καλλιτέχνης αποδίδει μέσα από το προσωπικό του ύφος την αλήθεια της φωτογραφίας και πολύ λιγότερο την αλήθεια του πραγματικού προσώπου. Απόκρυψη
ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ
1. Μελετήστε έργα του Τσακ Κλόουζ.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1.Ruhrberg, K. et al. (1998). Art of the 20th century (vol. II). Koln: Taschen.
2.Χαραλαμπίδης, Α. (1995). Η τέχνη του 20ού αιώνα (τόμος 3). Θεσσαλονίκη: University Studio Press.
3.Lyons, L. and Storr, R. (1987). Chuck Close. New York.
Είναι τέσσερις ζωγραφιές με κοινό θέμα, το πορτρέτο. Παρουσιάζουν μόνο το πρόσωπο από μπροστά (ανφάς) ή λίγο στραμμένο (3/4). Δεν είναι ολόσωμα πορτρέτα. Απόκρυψη
2. Περιγράψτε τα πορτρέτα ως σύνολο. Τι παρατηρείτε;
Πρόκειται για τέσσερα πρόσωπα, δύο άντρες και δύο γυναίκες. Είναι κοινά, καθημερινά, οικεία πρόσωπα. Το πορτρέτο της κυρίας Ματίς κοιτάζει λίγο δεξιά, ενώ τα υπόλοιπα κοιτάζουν τον θεατή. Το πορτρέτο της κυρίας Ματίς είναι φτιαγμένο με μοντέρνο τρόπο, χωρίς πολλές λεπτομέρειες, αλλά και χωρίς νατουραλιστικά χρώματα. Τα άλλα τρία είναι φτιαγμένα με ρεαλιστικό τρόπο. Απόκρυψη
3. Το πρώτο πορτρέτο δημιουργήθηκε τον 2ο μ.Χ. αιώνα, το δεύτερο τον 17ο αιώνα, το τρίτο και το τέταρτο τον 20ό αιώνα. Τι σκέψεις σάς έρχονται στον νου από αυτή τη χρονική διαφορά και το κοινό θέμα;
Κατ’ αρχάς είναι εντυπωσιακό ότι το πορτρέτο είναι ένα κοινό θέμα, ένα θέμα αγαπητό από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Το να απαθανατίζει κάποιος τη μορφή κάποιου άλλου προσώπου ήταν κάτι που γοήτευε πάντα τον άνθρωπο, για διαφορετικούς λόγους ίσως τον καθένα. Για τον ίδιο τον απαθανατιζόμενο είχε σημασία, γιατί έβλεπε τον εαυτό του όπως ήταν κάποτε, την εποχή που φτιάχτηκε το πορτρέτο, χωρίς τα σημάδια του χρόνου στο πρόσωπό του. Άλλοι πάλι θέλουν η μορφή τους να μείνει αθάνατη.
Το πορτρέτο είναι σημαντικό και για μας. Μας δίνει πληροφορίες για το παρελθόν. Σκεφτείτε το πορτρέτο που θαυμάζουμε σήμερα, ενώ έχει δημιουργηθεί δύο χιλιάδες χρόνια πριν. Διαπιστώνουμε ότι τα χαρακτηριστικά του ανθρώπινου προσώπου δεν έχουν αλλάξει, όπως και τα αισθήματά του, η θλίψη του ή η χαρά του που αποτυπώνονται σ’ αυτό.
Μπορούμε να θαυμάζουμε επίσης την τεχνική της ζωγραφικής. Οι πληροφορίες που αντλούμε από τη ζωγραφική της αρχαιότητας είναι ότι οι καλλιτέχνες της κλασικής και της ελληνιστικής εποχής είχαν φτάσει σε καταπληκτικό επίπεδο τεχνικής δεξιότητας. Απόκρυψη
4. Τι διαφορές έχουν μεταξύ τους αυτά τα πορτρέτα;
Έχουν υφολογικές διαφορές. Κάθε καλλιτέχνης έχει ένα δικό του, προσωπικό ύφος, το οποίο είναι αναγνωρίσιμο. Για παράδειγμα, αν κάποιος έχει μελετήσει το ύφος του Ρέμπραντ, αμέσως θα πει ότι το πορτρέτο αυτό φιλοτεχνήθηκε από τον Ρέμπραντ. Τα μορφικά στοιχεία που συναποτελούν το ύφος (στιλ) και κάνουν το κάθε έργο ξεχωριστό είναι, λόγου χάριν, το προσεκτικό σχέδιο επάνω στο οποίο χρωματίστηκε το θέμα: αλλού είναι ιδιαίτερα προσεγμένο (Ρέμπραντ, Κλόουζ) και αλλού πολύ λιγότερο (Ματίς). Μετά είναι το χρώμα: στο Φαγιούμ και στον Ματίς είναι δουλεμένο με γρήγορες πινελιές, στον Ρέμπραντ οι πινελιές είναι πιο προσεκτικές και δεν είναι εμφανείς παρά ελάχιστα, ενώ ο Κλόουζ δεν έχει επιμείνει στο χρώμα. Ο φωτισμός επίσης είναι διαφορετικός: ο Ματίς έχει δύο πηγές φωτός, ενώ στα άλλα τρία το φως έρχεται από δεξιά. Υπάρχουν και θεματικές διαφορές: πρόκειται για ανθρώπους διαφορετικής ηλικίας και φύλου. Απόκρυψη
5. Ποιο πορτρέτο σάς αρέσει περισσότερο και γιατί;
ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΓΙΑ ΤΑ ΤΕΣΣΕΡΑ ΠΟΡΤΡΕΤΑ
1. Δημιουργήστε μια συλλογή από πορτρέτα διάφορων εποχών και καλλιτεχνών. Γράψτε και παρουσιάστε μια εργασία για τις ομοιότητες και τις διαφορές τους.
2. Σχεδιάστε το πορτρέτο σας από φωτογραφία ή εκ του φυσικού μέσα από έναν καθρέφτη.
3. Φωτοτυπήστε εικόνες διάφορων προσώπων. Συνθέστε μ’ αυτές τις φωτοτυπίες ένα κολάζ που να έχει κάποιο νόημα. Μπορείτε, αν θέλετε, να προσθέσετε χρώμα στο κολάζ. Εκθέστε τα έργα σας.
4. Φωτογραφίστε πρόσωπα και δημιουργήστε σειρές πορτρέτων με θέμα συναισθήματα, όπως για παράδειγμα λύπη, θυμό, χαρά, νοσταλγία, πόνο, οργή κτλ.