Ρογήρος βαν ντερ Βέυντεν (Rogier van der Weyden), ζωγράφος, 1400-1464
Υλικό: ελαιογραφία σε ξύλο Έτος δημιουργίας: 1435 Τόπος διατήρησης: Μουσείο του Πράδο, Μαδρίτη, Ισπανία Διαστάσεις: 220 ? 262 εκ.
Βιογραφικό:
Ο Βέλγος Βαν ντερ Βέυντεν ήταν ο διασημότερος στην εποχή του ζωγράφος της βόρειας Ευρώπης μετά τον Βαν Άυκ (Van Eyck). Ξεκίνησε την καλλιτεχνική του καριέρα ως χρυσοχόος, φτιάχνοντας κοσμήματα. Το 1427 μαθήτευσε για πέντε χρόνια κοντά στον Ρόμπερτ Κάμπιν, από τον οποίο μυήθηκε στο βαρύ και εξαιρετικά λεπτομερές ρεαλιστικό ύφος. Μέσα από τα έργα του, κυρίως με θρησκευτικά θέματα, διαφαίνεται ότι είχε και γνώσεις γλυπτικής. Σε σχέση με τον Βαν Άυκ, από τον οποίο επηρεάστηκε, ήταν ακόμη πιο δραματικός, σχεδόν τραγικός, γεγονός που αποτυπώνεται στους πίνακές του, που έχουν έντονα θρησκευτικό χαρακτήρα. Έζησε στις Βρυξέλλες, όπου υπήρξε ένας εξαιρετικά επιτυχημένος και καλοπληρωμένος ζωγράφος. Σε ταξίδι του στη Φλωρεντία (1450) ζωγράφισε το πορτρέτο του Φραντσέσκο ντ’ Έστε και το γνωστό έργο του «Παναγία και Βρέφος», που παραμένει έκτοτε στο Μουσείο Ουφίτσι της Φλωρεντίας. Από τα σπουδαιότερα έργα του ήταν «Οι χαρές και οι λύπες της Κυρίας της Συμπόνιας», «Τα επτά μυστήρια» κ.ά.
Παρουσίαση του έργου:
Η «Αποκαθήλωση», έργο που φιλοτεχνήθηκε κατά παραγγελία για ένα παρεκκλήσι, είναι ένα αριστούργημα και το σπουδαιότερο έργο του Βαν ντερ Βέυντεν. Πρόκειται για ένα μνημειακό έργο, που αναπαριστά τη δραματική σκηνή της αποκαθήλωσης του Χριστού από τον Σταυρό. Είναι ο κεντρικός πίνακας ενός τριπτύχου, αλλά συνθετικά είναι μάλλον αυτόνομο. Απεικονίζονται δέκα πρόσωπα που καταλαμβάνουν πλήρως τον χώρο. Είναι η στιγμή που το σώμα του Χριστού έχει αποκαθηλωθεί από τον Σταυρό, πριν ακριβώς το ακουμπήσουν κάτω. Ο Ιωσήφ από την Αριμαθαία κρατά τον Χριστό από τα χέρια, ενώ ο Νικόδημος* του κρατά τα πόδια. Αριστερά η Παναγία, η μητέρα του Χριστού, έχει λιποθυμήσει. Τη συγκρατούν ο Ιωάννης, ο αγαπημένος μαθητής του Ιησού, και μια άλλη γυναίκα. Στην άκρη δεξιά βρίσκεται η Μαγδαληνή, έτοιμη να καταρρεύσει κι αυτή. Η σκηνή διαδραματίζεται στον λόφο του Γολγοθά, ο οποίος απεικονίζεται μόνο σαν μια στενή λωρίδα γης μπροστά στα πόδια των προσώπων, με λίγα φυτά, ένα ανθρώπινο κρανίο και τα ανθρώπινα οστά, σύμβολα θανάτου. Ο χώρος δεν είναι ρεαλιστικός. Πίσω έχουμε ένα χρυσό φόντο, κάτι συνηθισμένο στη βυζαντινή αγιογραφία και γενικότερα στις μεσαιωνικές αγιογραφίες, γνωστό ως «χρυσός κάμπος». Οι μορφές είναι σχεδιασμένες ρεαλιστικά σε φυσικό σχεδόν μέγεθος, με ιδιαίτερη προσοχή στις λεπτομέρειες, στο ανάγλυφο των όγκων και στην απόδοση των συναισθημάτων τους. Τα ρούχα τους είναι μάλλον ρούχα της εποχής και της χώρας καταγωγής του Βαν ντερ Βέυντεν, παρά της εποχής του Χριστού. Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί το βαρύ στολισμένο ρούχο του Νικόδημου. Κεντρική μορφή είναι το σώμα του Ιησού, το οποίο δεν έχει αποδοθεί ταλαιπωρημένο από τη σταύρωση, αλλά λείο, απαλό και φωτεινό. Το θείο δράμα υποδηλώνεται από το ακάνθινο στεφάνι και από τις πέντε πληγές. Το φωτεινό σώμα, γυμνό, ξεχωρίζει έντονα από τα ντυμένα σώματα γύρω του.
Η πολυπρόσωπη αυτή σύνθεση έχει μελετηθεί ιδιαίτερα από τον καλλιτέχνη. Ξεχωρίζει το επάνω μέρος του Σταυρού, που ξεφεύγει από το υπόλοιπο ορθογώνιο παραλληλόγραμμο του πίνακα. Το σώμα του Χριστού σχηματίζει με το χέρι της Μαρίας της Μαγδαληνής μια έντονη κεντρική καμπύλη μπροστά στα υπόλοιπα κάθετα σώματα. Παράλληλη καμπύλη σχηματίζει και το σώμα της λιπόθυμης Παναγίας. Η έντονη καμπύλη του σώματος της Μαρίας της Μαγδαληνής, δεξιά, συμπληρώνει και αγκαλιάζει τον πίνακα μαζί με την καμπύλη του σώματος του Ιωάννη στο αριστερό άκρο.
Ενδιαφέρουσες συνθετικές και συμβολικές λεπτομέρειες μπορεί να παρατηρήσει κανείς σε όλο τον πίνακα. Το βλέμμα του Νικόδημου, σε μια διαγώνια ευθεία, περνά από τα χέρια του Χριστού και της Παναγίας, για να καταλήξει συμβολικά στα άδεια μάτια του κρανίου. Τα χέρια του Ιησού και της Παναγίας έχουν μια ιδιαίτερη παραλληλία. Ιδίως το αριστερό χέρι του Ιησού και το δεξί χέρι της Παναγίας αγκαλιάζουν με την κίνησή τους το κέντρο του πίνακα. Το ρούχο του Νικόδημου είναι σε αντιθετική ισορροπία με το μπλε ρούχο της Παναγίας.
Το έργο είναι χαρακτηριστικό της Αναγέννησης του Βορρά*: έντονη δραματικότητα και θρησκευτικότητα, έντονο ανάγλυφο, λεπτομερές σχέδιο, αλλά και ζωγραφικότητα και γήινος ρεαλισμός στα πρόσωπα.
ΓΩΣΣΑΡΙ
Αναγέννηση του Βορρά:
Η Αναγέννηση ήταν μια πνευματική, πολιτιστική και κοινωνική κίνηση, που αναπτύχθηκε στη δυτική Ευρώπη, με κέντρο την Ιταλία (Φλωρεντία), από τον 14ο έως τον 16ο αιώνα. Τα χαρακτηριστικά της κίνησης αυτής όσον αφορά την τέχνη ήταν η αναζήτηση στοιχείων από την αρχαιότητα (ρωμαϊκά μνημεία), από τη φύση και από τις επιστήμες (ανατομία, μαθηματικά κτλ.). Οι καλλιτέχνες των βόρειων χωρών της Ευρώπης (Κάτω Χώρες, Γερμανία, Αγγλία κτλ.) δεν είχαν διαφορετικούς στόχους από τους Ιταλούς, αλλά υπήρξαν διαφορές στα μέσα και στις μεθόδους. Η Αναγέννηση του Βορρά εμφανίστηκε στα τέλη του 15ου αιώνα. Μέχρι τότε οι καλλιτέχνες αυτοί έμεναν προσκολλημένοι στη γοτθική παράδοση και στον «διεθνή ρυθμό». Παρά τις καινοτομίες των αδελφών Βαν Άυκ, το ύφος των καλλιτεχνών του Βορρά είναι πιο δραματικό, βαρύ και ρεαλιστικό. Γνωστοί καλλιτέχνες υπήρξαν ο Στέφαν Λόχνερ, ο Ούγκο βαν ντερ Γκους κ.ά.
Νικόδημος:
Πλούσιος Ιουδαίος, κρυφός μαθητής του Χριστού, που μαζί με τον Ιωσήφ της Αριμαθαίας βοήθησε στην ταφή του σώματος του Χριστού.
ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ
1. Πώς περιγράφει τη σκηνή της αποκαθήλωσης του Ιησού ο καλλιτέχνης;
2. Πώς ξεχωρίζει το σώμα του Ιησού ως κεντρικό θέμα;
Τίποτα δεν παρεμβάλλεται μεταξύ του σώματος του Χριστού και του θεατή. Το σώμα είναι έντονα φωτεινό σε σχέση με όλες τις άλλες μορφές γύρω του, που λειτουργούν ως σκούρο φόντο, για να το αναδείξουν περισσότερο. Έχει τοποθετηθεί στο κέντρο του πίνακα και σχηματίζει μια έντονη καμπύλη σε αντίθεση με την καθετότητα του Σταυρού. Απόκρυψη
3. Ποια είναι, συνθετικά, η σχέση των σωμάτων του Χριστού και της Παναγίας που λιποθυμά;
Οι καμπύλες τους είναι παράλληλες. Τα χέρια τους είναι σχεδιασμένα στην ίδια στάση. Μόνο τα κεφάλια τους είναι σε αντίθετη φορά. Το κεφάλι του νεκρού Χριστού είναι προς τα κάτω, ενώ της Παναγίας, που είναι απλώς λιπόθυμη και όχι νεκρή, είναι όρθιο. Απόκρυψη
4. Πώς ισορροπεί, συνθετικά, το έντονα διακοσμημένο ρούχο του Νικόδημου;
Ο Νικόδημος βρίσκεται στα δεξιά του πίνακα, ενώ στα αριστερά έχουμε επίσης ένα μέρος από έντονα διακοσμημένο ρούχο, αυτό της γυναίκας που κρατά την Παναγία. Ισορροπεί και με το μπλε ρούχο της Παναγίας. Απόκρυψη
5. Γιατί ο Νικόδημος φορά ένα τόσο στολισμένο ένδυμα;
Το βαρύτιμο ένδυμα του Νικόδημου δικαιολογείται από το γεγονός ότι ήταν ένας επίσημος και πλούσιος Ιουδαίος, πιθανώς Φαρισαίος. Πρέπει ωστόσο να σημειωθεί ότι ένα τέτοιο ένδυμα ανταποκρίνεται μάλλον στην εποχή του καλλιτέχνη παρά στην εποχή του Χριστού. Απόκρυψη
6. Τι διαφορές διακρίνετε σ’ αυτή την αναπαράσταση της αποκαθήλωσης του Ιησού από ανάλογες αναπαραστάσεις σε βυζαντινές εικόνες;
Στη βυζαντινή τέχνη τα πρόσωπα είναι συμβολικά. Είναι μορφοποιημένα με τον βυζαντινό τρόπο γραφής. Εδώ έχουμε έντονο ρεαλισμό. Είναι σαν σκηνή θεάτρου. Τα πρόσωπα φαίνεται να είναι πραγματικά και συγκεκριμένα και όχι συμβολικά, όπως στη βυζαντινή αγιογραφία. Απόκρυψη
7. Γιατί ο καλλιτέχνης συμπεριέλαβε στη σύνθεσή του μια νεκροκεφαλή;
Γιατί είναι η στιγμή του θανάτου του Ιησού ως ανθρώπου. Η νεκροκεφαλή συμβολίζει τον θάνατο, το εφήμερο του ανθρώπου, αλλά και την προσδοκία της ανάστασης που πρεσβεύει η χριστιανική θρησκεία. Απόκρυψη
8. Πώς ισορροπεί, σχεδιαστικά, στην όλη σύνθεση η στάση του σώματος της Μαρίας της Μαγδαληνής στο άκρο δεξιά του πίνακα;
Στην άλλη άκρη του πίνακα, αριστερά, υπάρχει ο Ιωάννης, ο αγαπημένος μαθητής του Ιησού, το σώμα του οποίου είναι σε μια ανάλογη αλλά αντίθετη στάση με το σώμα της Μαρίας της Μαγδαληνής Απόκρυψη
9. Πώς θα χαρακτηρίζατε αυτό το έργο, λαμβάνοντας υπόψη το μέγεθός του και τη θέση του μέσα στην εκκλησία, πίσω από την Αγία Τράπεζα, στο Ιερό;
Το έργο φιλοτεχνήθηκε για να τοποθετηθεί στο Ιερό της εκκλησίας. Εκεί συνήθως τοποθετούνταν το άγαλμα της σταύρωσης του Ιησού. Εδώ έχουμε έναν πίνακα ζωγραφικής ο οποίος είναι πολύ πιο παραστατικός από ένα γλυπτό. Το έργο θυμίζει στους πιστούς το δράμα της θυσίας του Χριστού και διδάσκει τη χριστιανική πίστη. Απόκρυψη
ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ
1. Βρείτε μια βυζαντινή εικόνα με την αποκαθήλωση του Ιησού και κάντε σύγκριση των δύο τεχνοτροπιών.
2. Συγκρίνετε την «Αποκαθήλωση» του Βαν ντερ Βέυντεν με μια ανάλογη Ιταλού καλλιτέχνη της Αναγέννησης.
3. Γράψτε και παρουσιάστε μια εργασία για τη θρησκευτική τέχνη.